Tradicionalna narodna muzika

UVOD

Narodna muzička tradicija Drežnice, ispitivana je 1978. i 1981. godine, sa namjerom da se prikupe i snime napjevi i podaci koji će, omogućiti da odredimo zajednička i posebna obilježja lokalne muzičke prakse ovoga područja u odnosu na ostala područja Bosne i Hercegovine.
I ovom prilikom, zahvaljujući predusretljivosti mještana i kazivača, uspjela se prikupiti obimna građa iz gotovo svih naselja: Donje Selo, Perutac, Rogebrdo, Inač, Striževo, Zagreblje, Bunčići, Poglavica, Lisičine, Draga. Građa je snimljena na 15 koturova magnetofonske vrpce, brzinom 9,5 o/sec., sadrži 338 snimaka koji obuhvataju: svatovske pjesme, čobanske, pjesme u kolu, pripovjedne (»ko iz knjige« i uz gusle), uspavanke, pjesme sa sijela, diječje brojalice, svirku na »sviralama« i »diplama sa mijehom«; podatke o narodnim instrumentima, društvenim zabavama, igrama, kolima i običajima. Posmatrajući prikupljenu i proanaliziranu građu u cjelini, ustanovili smo da je muzička tradicija Drežnice, u kojoj živi 91% muslimanskog, a 9% hrvartskog stanovništva, u većini naselja, uglavnom, ujednačena, a da se posebne osobine pojavljuju samo izuzetno. Zajedničke su im (ili veoma slične) mnoge svatovske pjesme, naročito one strogo funkcionalne, sa kojima se, na primjer, svatovi dočekuju u momkovoj kući.

»Što se ono kroz goru zeleni? »Ko ‘no ide kroz goru zelenu?
Il’ su vuci, ili su hajduci? Il’ su lovci, ili su trgovci?
Nit’ su vuci, niti su hajduci, Nit’ su lovci, niti su trgovci,
to su naši kićeni svatovi!«, nego naši kićeni svatovi!«;
(Muslimani, Poglavica) (Hrvati, Striževo)

ili pjesme sa kojima djevojke svatovima redom pripijevaju kada traže da se daruje kolo:

»Stari svate, diko od svatova, »Mladožene naše mlade neve,
daruj naše kolo djevojaka. daruj nama kolo djevojaka,
Zajmeniče do staroga svata, Fala, fala i prefala!«.
daruj naše kolo djevojaka. (Hrvati, Striževo)
Na kraju:
Fala društvu svemu naokolo!«.
(Muslimani, Poglavica)
kao i one »otezalice«, što se pjevaju za sofrom (»svatovski glas«), ili putem (»putnički glas«). »Svatovski glas« pjevaju muškarci naizmjenično po jedan, jer je pravilo da jednom pjevaču drugi odgovori:

I— »Društvo moje, da se veselimo!« I—»Društvo moje, da se veselimo«
II—»Stari svate, razveseli društvo!« II— »Tako druže, Bog nas veselio«
I — »I hoćemo, pobro, jašta ćemol«. I — »Fala vama na vašem pjevanju«
(Muslimani, Rogebrdo) II—»Fala svemu društvu naokolo«.
(Hrvati, Inač)
Kod hrvatskog stanovništva kada djevojka koja se udaje nema braće, ponekad će sestre »putnički« zapjevati, a muškarci prihvatiti. Posebne svatovske pjesme pjevaju se kod Muslimana kada se mlada knije:

»Bismilaha, u sto dobri’ časa!
Nevo naša, knja ti se prijala,
u zdravlju je s dragim poderala
na krevetu, na meku dušeku.

Knivačice s desne strane neve!
Knivačice s lijeve strane neve!
Mlad djevere s desne strane neve!
Mlad djevere s lijeve strane neve!
(Draga)

U malovaroškoj sredini Bosne i Hercegovine ove se pjesme obično pjevaju napjevom stranog (turskog) porijekla. Ovdje, međutim, u Drežnici, pjevaju se istim napjevom kao i ostale svadbene pjesme.
Kod Hrvata posebne se pjesme pjevaju o Božiću i o Korizmi. Napjevi ovih paraliturgijskih pjesama veoma su slična napjevima po kojima se isti ovi tekstovi pjevaju kod Hrvata u zapadnoj Hercegovini. Kod Hrvata u Drežnici posebne su pjesme bile i uz običaj »materice« (u posljednjoj sedmici pred Božić). Prema kazivanju Ilke Šarić iz sela Inač tekstovi pjesama uz ove običaje se nisu pjevali, nego samo kazivali. Međutim, u susjednom hrvatskom selu Vrde ove su se pjesme pjevale napjevom »gange«.
Hrvati su u Drežnici ranije provodili »mačkare« – običaj po kome je maskirana grupa djevojaka i mladića lupanjem drvenim štapom o limeno »plašilo« i zvonjavom zvona oglašavala dolazak pred kuću.
U selu Draga Šeća Beglerović, r. Pezić (1923), otpjevala, nam je pjesmu uz običaj »vučari« (»vučijari«). Ovaj običaj, se u Drežnici ne provodi, ali ga mještani znaju, jer su im »vučari« dolazili iz susjednih Goranaca, Rakitna, Duvna i Lištice. Obučeni u »dronjke i prnje« išli bi oni kroz drežnička sela i pred vratima pojedinih kuća pjevali:
«Evo vuka prid kućom! Gon’ te vuka od kuće,
vuk će jisti junice, a deraće ovčice».
Izvan običaja Drežničani pjevaju na sijelima: kada češljaju vunu, izvlače konoplju, »komišaju« kukuruz, probiru luk…, na ispaši dok čuvaju stoku, ili idući u šumu po drva. Kad je svadba, Bajram i mevlud – kod Muslimana, a Božić – kod Hrvata, obično se povede kolo.
Vrijeme i prostor za igru su određeni:
– u svadbi se igra pred kućom, poslije ručka;
– kad je mevlud (kod Muslimana) i Božić (kod Hrvata) kolo se vodi na prostoru uz bogomolju, nakon održanog vjerskog obreda;
– u dane Bajrama igra se poslije ručka, u »bašći« usred sela.
Prema muzičkoj pratnji igre možemo podijeliti:
a) na igre u kojima se bez ikakve druge pratnje ritam pokreta određuje udarom koraka: Lančano ili Starinjsko kolo, Proleta ili Poskočko kolo;
b) na igre s pjevanjem: Kolanje, Terzije, Biranje i Proso i
c) na igre uz pratnju instrumenata:
1) uz diple – Trojanac;
2) uz sviralu ili usnu harmoniku (»muzike«) – Trojanac;
3) uz usnu harmoniku – Trusa i
4) uz harmoniku sa tipkama – Užičko.
Užičko kolo prenijeli su omladinci koji su učestvovali na izgiradnji pruge Šamac – Sarajevo.
Neke od pjesama koje su se izvodile na teferićima i sijelima:

“Ganga” – Rogebrdo “Čobanska“ – Poglavica
“Gango moja gangala te ne bi “Čuvala sam u matere ovce
da se nisam rodila u tebi”. sad je reda loli na goveda”.

“Brojanica” – Bunčići “Ganga” – Poglavica
“Oj Bunčići vi ste selo moje “Sjever duva, jugovina ne da
u vama se mladi momci goje”. što me selo ne može da gleda”.

”Ganga” – Zagreblje “Bečarac” – Rogebrdo
“Htili su nas dragi zavaditi “Nas tri seke ko tri plava cvijeta

MUZIČKE OSOBINE

Napjevi muzičke tradicije Drežnice se većinom kreću u opsegu od tri do pet tonova (manji ili veći su rjeđi), koji prema međusobnim odnosima gotovo svi predstavljaju hromatske nizove uzastopnih polustepena. Dijatonski nizovi, od kojih se na ovom području susreću samo oni sa polustepenom na drugom mjestu iznad završnog tona, zastupljeni su u manjem broju. Tonalne odnose obilježava i labilnost pojedinih stupnjeva njihovih nizova, koja može da utiče na promjenu moda u okviru istog ili različitog roda. Navedena obilježja tonskih odnosa povezuju ovu tradiciju sa tradicijom stočara Bosne i Hercegovine, u kojoj, su ova obilježja već konstatovana kao karakteristična. Osnovna vremenska jedinica ove tradicije najčešće je samo približno određena. Napjevi se, dakle, kreću u ritmu riječi. U tome ritmu se pjevaju i napjevi kojima se, štaviše, prati i »kolanje«. To se objašnjava činjenicom što su pokreti »kolanja« obično veoma spori, pa stoga i vremenski manje određeni. Ova pojava, koja nije specifična samo za Drežnicu (jer se javlja i u drugim krajevima Bosne i Hercegovine) jeste jedna od najneobičnijih osobina starobosanake tradicije.
Iako osnovno doba u ritmu nije strogo određeno, međusobni odnosi različitih vremenskih osnovnih jedinica njihovih ritmičkih obrazaca (najčešće heteropodskih) ipak nam omogućuju da u njihovoj osnovi prepoznamo određene tradicionalne ritmičke obrasce. Zasebnu grupu čine obrasci ritma aksak koji nastaju skraćivanjem, ili produžavanjem pojedinih jedinica za pola osnovne vrijednosti. Ritam potkorak je ovdje manje prisutan. U tome ritmu odvija se:
1. Lančano kolo bez muzičke pratnje, kod kojeg jaki udarci stopala određuju ritmički tok igre;
2. kazivanje brojalica što se izgovaraju uz izradu »trube od kore« i »pište« i
3. kazivanje dječijih brojalica uz igru.
Interesantna bosanskohercegovačka varijanta deseterca »sa srijede« (deseterac u inverziji 6,4) i ovdje se susreće. Kratke stihove, kao što su trohejski osmerac i šesterac, te trohejsko-daktilski sedmerac, nalazimo u pjesmama koje se pjevaju uz bešiku i uz kolo Biranje, Biber i Terzije. Dok su deseterački stihovi izometrični, kratki stihovi se jaljaju i kao heterometrični. Osnovni melopoetski oblici, u kojima se ogleda odnos teksta i napjeva, pripadaju kategoriji kratkog i dugog napjeva. Po kratkom napjevu pjevaju se uspavanke pripovjedne pjesme »starinjske«. S obzirom na svoju osnovnu funkciju kratak napjev je silabičnog karaktera, obuhvata samo jedan stih i omogućava brzo kazivanje dugačkih tekstova pjesama. Kod uspavanki melodijski obrazac je ustaljen, a kod pjesama koje se pjevaju na način »ko iz knjige« i uz gusle on je hercegovačkog tipa, tj, neustaljen, sa standardnim početnim i završnim obrascima pjevanja pojedinih dužih odsječaka pjesme. Naziv »ko iz knjige« – veoma rasprostranjen u Bosni i Hercegovini za stanoviti način brzog pjevanja (kazivanja) epskih pjesama bez instrumentalne pratnje – ovdje se ne pojavljuje, mada oblik postoji, ali se kaže da pjevač pjesmu »čita«.
Oblicima kategorije dugog napjeva pjevaju se svatovske i čobanske pjesme, zatim pjesme na sijelu i u kolu zvanom Kolanje. Po svojoj melopoetskoj strukturi pripadaju oblicima čija se melostrofa obrazuje:
1. dodavanjem eksklamacija;
2. ponavljanjem ili povezivanjem stihova, i
3. ponavljanjem dijelova (članaka) stiha.
Melostrofe sa pripjevom su u tradicionalnoj muzici Drežnice rijetke. Snimili smo svega 6 primjera u tri sela (Bunčići, Zagreblje i Poglavica). Melostrofe nastale dodavanjem ekslamacija (ho, hoj, ej..) predstavljaju osnovni oblik dugog napjeva. To su ranije pomenute »putničke« pjesme ili »svatovski glas«, čiji napjev najčešće ne obuhvata više od jednog stiha, ali je često produžen posebnim otegnutim melodijskim formulama, na slogovima eisklamativnog značenja, dodatim ispred i poslije stiha, a u nekim slučajevima i između članaka stiha. Ove pjesme, kako im sam naziv kazuje, pjevaju se putem i u svatovima, za stolom u kući djevojke ili momka. Ovaj osnovni oblik dugog napjeva, koji još posebno obilježava potresanje glasa na elementima dozivanja nalazimo u svim krajevima Bosne i Hercegovine, negdje bolje, negdje slabije očuvanog, kod Srba, Hrvata kao i kod Muslimana, ali samo u seoskoj tradiciji, prvenstveno kod stočara«.
Oblici melostrofa, nastalih ponavljanjem i povezivanjem stihova, susreću se u pjesmama tipa nabrajalica, kod kojih se tekst improvizuje. Kada se ove pjesme izvode polifono, i ovdje, kao i u drugim područjima bosanskohercegovačke seoske tradicije, susrećemo da napjev započinje pjevač koji improvizuje, a ostali naknadno upadaju, preuzimaju tekst, ponavljaju ga na razne načine i time daju vremena improvizatoru da smisli slijedeći stih. Većina ovih melostrofa svodi se na slijedeće principe oblikovanja:
1. ponavljanje stiha — AA;
2. povezivanje dva stiha — AB;
3. ponavljanje i povezivanje stihova — AAB, ABAB, ABABA, i
4. kombinovanjem navedenih principa uz dodavanje eksklamacije.
Razvijeniji oblici, od 3 do 5 stihova, javljaju se u manjem broju primjera i, kako sami mještani kažu, predstavljaju »noviju« pojavu (pjesme) na tom području. Po svojoj funkciji to su pjesme koje se pjevaju na sijelima i u drugim prigodama kada se mlađi svijet okuplja radi zabave. Oblici sa ponavljanjem članaka jednog ili dva stiha, uz eventualne eksklamativne dodatke na početku, posred ili na kraju melositiha, brojniji su. Njihova raznovrsnost proizlazi iz broja konstruktivnih elemenata: stihova – A, B . . . članaka stiha – a1, a2, b1, b2… dodatim eksklamacija – (), i načina njihovog međusobnog raspoređivanja. Pjevači vole da pjevaju višeglasno — oblicima »starinjskog« polifonog pjevanja druge kategorije, u kojem se sazvučje sekunde tretira kao konsonanca. Kad pjevaju »starinjski« – po pravilu trojica – prvi »počinje, započinje, pjeva, vodi, sleginje, priginje, prigiba, ili preokreće«, a ostali – »otpočinju, preuzimaju, prate, gangaju ili gusle«. Pravilo je da pjevač koji »započinje« pjesmu u toku pjevanja »preokreće«, tj. da se spušta na hipotoniku, stvarajući na tom mjestu napjeva sa drugim glasom sazvučje sekunde. Međutim, veoma je česta pojava da funkciju započimatelja preuzima jedan od pratećih glasova, koji kasnije, kada nastupi prvi glas, prelazi u trećeg člana grupe u ulogu pratioca. Ali i u ovakvim slučajevima glas koji »preokreće« glavni je u pjevanju, bez obzira što pjesmu nije započeo.
»Starinjski« polifoni oblici su raznovrsni, glasovi se kreću:
a) u paralelnim sekundama. Ova praksa povezuje ih sa praksom koja posebno obilježava istočnu Hercegovinu;
b) mogu da se kreću u obliku »borduna«, u kome prateći glas ima ulogu ležećeg tona, a vodeći glas se spušta za veliku sekundu ispod njega;
c) putem »svođenja«, pri čemu se prvi glas, najčešće pri dodiru završnog tona, spušta na hipotoniku.
Glavni oblici druge kategorije su »brojnica« i »ganga«. Pod »brojnicom« mještani podrazumijevaju svaku pjesmu u kojoj obje dionice izgovaraju isti tekst, za razliku od »gange« ili »guslenja«, u kojem samo jedan glas izgovara tekst, dok ostala dvojica »gangaju« ili »gusle«, emitujući neki neutralni slog ili mukli vokal. Oba se ova oblika, od kojih je »brojnica«, prema navodima kazivača, starija od »gange«, pojavljuju u više varijanata i vrsta. Tako razlikuju »stariju« i »noviju«, »sporij« i »brzu« »brojnicu« i »gangu«, kao i »gangu« Gornje i Donje Drežnice. Njihove mnogobrojne varijante ispoljavaju se:
– u različitom oblikovanju njihovih melopoetskih struktura;
– u načinu kretanja, pratećih glasova kod polifonog oblika tipa »svođenja«, u kojem prateća dionica može da se kreće u okviru dva tona, opsega 1- 2, ili tri tona, opsega 1- 3;
– u izmjeni rasporeda funkcija pojedinih glasova, prema tome da li:
a) prvi glas »započinje« i »priginje«, a drugi i treći glas »prate« ili
b) prvi glas »započinje« i »priginje«, a drugi glas »otpočinje«, tj. nakon solističkog nastupa prvog glasa, također, najprije sam otpjeva dio teksta da bi zatim, kad ponovno nastupi prvi glas, zajedno sa trećim glasom izveo prateću dionicu ili
c) drugi glas »započinje« pjesmu sam, a zatim prvi (glas) od njega »preuzme« vodeću dionicu i »priginje«, dok ga, za to vrijeme, drugi i treći glas »prate« ili
d) jedan od »pratećih« glasova »započinje« pjesmu, drugi »prateći« glas »otpočinje«, tj. nastavi također sam da pjeva isti tekst, ili samo jedan njegov dio, da bi se, tek tada, pridružio i prvi glas u funkciji »vodećeg« koji »priginje«, a prethodna dvojica sa njim pjevala u funkciji »pratioca«;
– prema dužini teksta koji pjevaju pojedini glasovi u svom solističkom nastupu: da li je to
a) jedan članak stiha;
b) dvije trećine stiha;
c) cio stih;
d) stih i pripjev;
e) stih i prvi članak drugog stiha;
f) dva puta ponovljen prvi članak i stih;
g) dva stiha;
– u metodiji (napjevu) itd.
»Starinjski« oblici polifonog pjevanja – »brojnica« i »ganga« – i danas se često nalaze u muzičkoj tradiciji Drežnice. Stoga su noviji oblici polifonog pjevanja, za sada ovdje veoma rijetki. Zabilježili smo ih samo u dva sela, Rogebrdu i Donjem Selu. Radi se o pjevanju »na bas«, tom izrazitom obliku prve kategorije, čije se osnovno obilježje ogleda u završnom sazvučju glasova u intervalu kvinte sa jasno izraženom funkcijom dominante. Pjevati »na bas« naučili su pojedinci mlađe generacije odlazeći na mevlude i sijela u Jablanicu, Konjic ili Ostrožac u posljednjih 30-tak godina.

MUZIČKI INSTRUMENTI

Narodni muzički instrumenti na području Drežnice su brojni i raznovrsni. Po svojim osnovnim obilježjima oni pripadaju kategoriji idiofonih, aerofonih i kordofonih instrumenata. Membranofonih instrumenata na ovom području, navodno, nije bilo. Po načinu izrade, osim harmonike (»muzike«), koja je u upotrebi od 1915. god., i harmonike sa tipkama, svi ostali instrumenti su, čini se, veoma stari i kao da posebno obilježavaju tradiciju stočara, jer ih u drugim područjima Bosne i Hercegovine najčešće upravo kod njih nalazimo u istom ili sličnom obliku i funkciji. Stanovite razlike se ispoljavaju u nazivima pojedinih instrumenata i njihovih dijelova.
Idiofoni
U grupu idiofonih instrumenata, koji sami, takvi kakvi su, predstavljaju izvor zvuka kada zatrepare, pa se njihov osnovni zvuk ne može naknadno mijenjati niti podešavati, ulaze:
»ploča«, »plašilo«, »zvono«, »pucaljka«, »zvrk«, »zveča«, »grotuje« i »čegrtaljka«.
Ove instrumente, uglavnom, prave djeca – čobani onako kako su od odraslih naučili. Izuzetak su »zvona«, koja se kupuju na pijacama u obližnjim većim mjestima. Građa iz koje se prave ovi instrumenti je redovito ona koju djeca u prirodi nalaze: kukuruzova stabljika iz koje prave »pucaljku«, suhi orasi ili lješnjaci za izradu »grotuja«, ili otesani komad drva za izradu »ploče«, »čegrtaljke« i »zvrka«. U novije doba za tu svrhu se upotrebljava plastična građa fabričke proizvodnje (također za izradu »zvrka«) i građa od tanjeg lima za izradu »zveče« i »plašila«. Način kojim se postiže treperenje elastične materije da bi se proizveo zvuk može biti različit: udar, neposredan illi posredan, potresanje, struganje, ili trenje.
»Ploča« je drvena daska neodređenih dimenzija po kojoj, se udara štapom. Daska se drži u jednoj, a štap u drugoj ruci. Bukom zvuka koji se na taj način proizvodi, neodređene visine i ritma, ptice se gone iz vinograda, a jazavci iz kukuruza.
»Plašilo« predstavlja tanku limenu plohu, dužine oko 50 cm, koja visi na žici provučenoj kroz oba kraja njene gornje strane (da bi se mogla držati rukom), a o danjem rubu su joj prikačeni razni metalni privjesci, koji, kada se po njoj udara kamenom ili šipkom (drvenom ili gvozdenom), učestvuju u obrazovanju bučnog prodornog zvuka kojim se tjeraju vukovi od stoke, ili štetočine od usjeva, pa se zbog toga i zove »plašilo«.
Stočno »zvono« – Razlikuju se dvije vrste zvona koja se vješaju stoci o vrat: »bronza« i »malo zvono«. Kako im ime kazuje, razlikuju se po veličini i materijalu od koga se prave: veće – od bronze, a manje – od debelog lima. U udubljenju zvona visi klatno koje, pri pokretanju zvona, udara o njegove strane. Krupnije zvono od »bronze« proizvodi niži, »krupniji« glas, a »malo zvono« viši, »tanki« glas. Pošto je zvuk »bronze« jači, takvo zvono čobani vješaju o vrat predvodniku stada, »zvonjaru« (ovnu ili volu). Prema kazivanju samih čobana, oni bi »bronzu« vješali i ovci koja se često »luči iz jata« da bi stado za njom išlo i na taj način ona ostala u zajednici. Po zvuku zvona čobani su pratili kretanje svojih stada. Zato su prilikom kupovanja odabirali ona zvona čija im je visina i boja tona omogućavala da svoje stado najlakše prepoznaju.
»Pucaljka« se izrađuje od mlade stabljike kukuruza, dužine oko 30 cm, sa koljenom u sredini. Uzdužno se do koljena rasijače na dva dijela nejednake debljine. Tanji dio udara o deblji. Djeca praskavim zvukom »pucaljke« nastoje da zaštite stoku od eventualnih napada vukova, a i sami se time zabavljaju i igraju.
»Zvrk«* ili »puhavac« je tanka drvena ili plastična okrugla ploča sa zupčastim obodom i dvije rupice u sredini, kroz koje se provlači uzica čijim se zatezanjem i opuštanjem postiže okretanje »zvrka«, a trenje njegovog ruba o vazduh počinje da proizvodi zvuk neodređene visine.
»Zveča« je manja ili veća limena kutija u kojoj nekoliko manjih ili većih kamenica udaraju o strane kutije kada se njome potresa, proizvodeći jači ili slabiji zvuk. I njen zvuk se upotrebljava, kao i »plašilo«, za istu namjenu; da bi se otjerala opasnost od stoke.
»Grotuje« su suhi plodovi oraha ili lješnika nanizani na konac poput velike ogrlice, koja se nosila u kosom položaju preko prsa i leđa, od desnog ramena do pod lijevu ruku. Od dužine niza i sastava sićušnih rezonatora ovisio je zvuk, »šuškanje« ili »zvecanje«, koji bi nastao njihovim potresanjem usljed kretanja tijela. Prema kazivanju, »grotujama« su do unazad 30 godina kitili »divera« i »starog svata« i po zvuku ih razaznavali.
»Čegrtaljka« (»čegrkaljka« ili »čekrtaljka«) ne razlikuje se od instrumenta »okretaljka« ili »kreja«. Veličine je 25-50 cm. Njen prodorni zvuk upotrebljava se, kao i zvuk »plašila«, radi odbijanja nekog zla od stoke, ali ga koriste i djeca za svoju razonodu.
Aerofoni
Na području Drežnice najbrojniji su instrumenti koje svrstavamo u red aerofonih instrumenata, tj. instrumenata kod kojih je izvor zvuka zrak što treperi u njihovom zatvorenom prostoru, ili izvan njihovog tijela. Prema podacima koje smo uspjeli da prikupimo vidimo da su na tom području bili u upotrebi predstavnici gotovo svih osnovnih vrsta, počevši od slobodnih aerofonih – kod kojih izvor zvuka nije ograničen zatvorenim prostorom, nego se oblikuje u neposrednoj okolini instrumenta (»travka«, »pišta«) – do pravih aerofonih instrumenata: tipa roga (»truba od kore«), uzdužne flaute (»ćurlik«, svirale) i klarineta sa udarnim jezičkom (»diplice« i »diple s mijehom«). U novije doba pojavljuju se instrumenti fabričke proizvodnje: usna harmonika i harmonika sa tipkama.
»Travka« širokog lista (»širuja« ili »škradalina«) postaje instrument kada se zategne između dva palca i duva na njen brid. U travku duvaju djeca. Njen piskav zvuk služi im za zabavu.
»Pišta« (»pisak«, »pištaljka«) izrađena od kore oraha ili jasena je zatvorena cilindrična cijev sa kljunastim piskom u kome je čep (kroz koji se dah svirača usmjerava na oštricu brida u »oknu« ispod čepa.
»Truba« od savijene jasenove kore u Drežnici se nalazi i pod imenom »rikalo« ili »livajka«, a njen pisak – »pisak« ili »truba«. Prave je čobani u proljeće, oko Jurjeva, »kada šuma počne sočit«. Dok okreću prut kuckajući po njemu drškom noža, da bi se kora lakše odvojila od drveta i da pri skidanju ne bi pucala i ovdje postoji običaj da se u stanovitom ritmu izgovaraju ili pjevaju prigodne brojanice. Trube su malene, od 20-30 cm, mada se prednost daje dužim, u kojih je veći, tj. jači i dublji glas. Pisak je od svrnute kore oraha ili tanje grane jasena. Izrađuje se tako da se »stara kora odilja izvana; ostane samo tanka kora – bijela. Zubima se ona malo stisne pri sviranju«. Po ovom opisu moglo bi se zaključiti da se spljošteni (pisak s obiju strana sastoji od dvije istanjene tanke bijele kore, uslijed čega bi on mogao da poprimi funkciju dvostrukog jezička. Na jednoj se trubi trubi ili »privija« 5-6 dana i onda se pravi nova. Da kora ne bi prebrzo uvela, uveče se truba stavlja u vodu. U trubu sviraju, čobani dok na ispaši čuvaju stoku. Njenim zvukom se dozivaju, ili određenim motivima – oblikovanim tonovima koje truba može da proizvede – pokreću stoku na vodu, ili na povratak kući. A znali su da svirkom »odbiju vuka od stoke da joj se ne približi«.
»Ćurlik«, u stvari svirala, sastoji se od cilindrične cijevi »grlo« od zove sa nesuženim donjim otvorom, dužine 30 cm, sa piskom poput »pište« i sa 2-3 rupice za prebiranje.
»Dvojniice« – Dvije cijevi provrtane u jednom komadu drveta sa nesuženim donjim otvorom, koje se sjedinjuju u zajedničkom dvostrukom pisku tipa »pište« – ovdje nazivaju »svirale«. To su dvojnice hercegovačkog tipa, tj. na lijevu ruku, sa 4 rupice (»šube«) na lijevoj i 3 na desnoj cijevi. O izradi nam je kazivao Džafer Kajić (1905) iz Bunčića, jedini graditelj u Drežnici, koji je napustio zemljoradnju i sav se predao izradi raznih instrumenata. Svirale izrađuje od tvrdog suvog javora, pa i kljena. »Bolji je komad odsječen iz krošnje, nego iz stabla«, kaže on. Odsječeni komad ostavi od 10 do 15 dana da se osuši, a zatim pristupa izradi. Prvo »borovkom« (svrdlom) provrti cijevi, zatim nožem izrađuje i ugađa »piske«. Dužina instrumenta je 28 do 50 cm, a piska oko 5 cm. Dužina piska je uvijek jednaka dužini udaljenosti posljednje rupice od kraja cijevi. Rupice izrađuje svrdlom koji je sam napravio. Razmaci između rupica su najčešće od 1,5 cm, a u »koga su deblji prsti, ostavi se malo više. Naručioc kaže da li će za prste šire ili tišnje. On naruči i da li će sviralu na livu ili desnu ruku«. Da bi svirala bila dobra, »pod svakim prstom mora šuka da bude složna«. Prema posebnom Džaferovom iskustvu, tajna međusobnog slaganja tonova cijevi svirale leži u srazmjeru širina njihovih rupica: »Ko svira na livu ruku, onda mu dođu na desnoj strani veće šuke, a ko svira na desnu ruku, onda veće šuke dođu na livoj strani«. Svirale ukrašava rezbarijom, u stvari, šarama, sitnim olučastim dlijetom koje naziva »pisac«. Tonovi koji se na svirali proizvode predstavljaju niz uzastopnih polustepena. Ostvaruju se zatvaranjem i otvaranjem rupica sa po tri prsta obje ruke, s tim da je posljednja rupica na lijevoj cijevi uvijek otvorena. Prema tehnici duvanja razlikuju se dva načina: a) sa mnogo zraka – »na jači glas« i b) sa manje zraka – »na lagani glas«. Drugi način je »lakši za svirača, jer manje duva i sporije svira« – kaže Ramiz Lalić, zvani Pajdo (1953), iz Lisičina. Najčešće sviraju čobani – momci, a ponekad i djevojke – dok čuvaju ovce i koze u planinama. Obično je to »čobanska svirka« sastavljena od melodijsko-ritmičkih kraćih motiva, koje svirač slobodno izmjenjuje. Međutim, i ovdje se susrećemo sa pojavom da čobani svirkom ostvaruju i međusobno komuniciranje na većim udaljenostima kada određenim zvučnim signalima upozoravaju jedni druge na opasnost, ili upućuju pozive na zajedničko sastajanje. Pojedini svirač bi znao svirkom da imitira i glas raznih ptica (lasta, goluba …) i koza. Svira se i u drugim prilikama: uz Bajram, pir, Božić, kad se ide u lov, i uz kopanje kukuruza, na prelima i sijelima, kada bolji svirač zna da zasvira i po koje kolo, uglavnom srbijansko, kao što su Moravac i Užičko. Svirača je bilo mnogo, skoro svaka kuća je imala sviralu, na kojoj je neko umio da zasvira. Danas ih je manje. Mnogi su zbog zaposlenja otišli iz Drežnice. Jedni su ponijeli sa sobom i instrument, a drugi ga ostavili da bi mogli zasvirati kad im se bude ukazala prilika.
»Diplice« – zovu i »diple od kore«. Slične su diplama bez mijeha, s tim što u Drežnici one imaju 5 rupica za prebiranje što se zatvaraju sa po dva prsta svake ruke, a peta (donja) ostaje otvorena.
»Diple sa mijehom« – Ovdje imamo varijantu dvorednih dipli sa po 6 rupica (»šuka«) na svakoj cilindričnoj cijevi. Diple su izrađene od »kljenova« drveta, a pisci, zvani »trube«, od trske ili zove. Sa mješinom su spojene pomoću »kuta« (u obliku vinske čaše). Miješina je izrađena od kože janjeta ili jareta. Na njoj je »rotaljka« ili »kolo« (Okrugla daščica) i »dulac« ili »puhač« (cjevčica kroz koju svirač duva zrak u mješinu) sa »zaklopom« ili »zaliskom«, koji je širok koliko i donji otvor dulca. Prema kazivanju graditelja, Džafera Kajića, mjere koje on primjenjuje pri izradi dipli su ove: dužina dipli je 19-20 cm (dulje se ne prave), piska 6 cm, a razmaci između »šuka« su »kako čiji prsti zahtijevaju, negdje ima 2,5 cm, a negdje 2 cm«; »kuto« je dugačak 7 cm, na vrhu je širok 6 cm, a na dnu 3 cm; dužina »puhača« je 20 cm.
Od aerofonih instrumenata fabričke proizvodnje danas je u upotrebi harmonika sa tipkama koja se obično čuje na svadbi. Ranije se za pratnju nekih kola upotrebljavala usna harmonika – »muzike«, koja se pojavila u Drežnici 1915. godine, ali se danas uz nju više ne igra.
Kordofoni
Zatečeni kordofoni instrumenti, kod kojih je izvor zvuka žica koja treperi, pripadaju grupi citri (»guslice«, »tamburica«) i leuta (gusle i »tambura«).
»Guslice« i »tamburica« su dječji instrumenti tipa idiokordne bambusove citre, izrađene od komada sasušene stabljike kukuruzovine, na kojoj su isječene »niti« (tetive) jednake dužine, a zategnute su umetnutim »kolićima«. U Drežnici »guslice« se razlikuju od »tamburica« prema broju tetiva i načinu kojim se postiže treperenje da bi se proizveo zvuk. »Guslice« su sa jednom tetivom, pa se uvijek prave dva istovjetna primjerka da bi se dobio zvuk prevlačenjem tetive jednog dijela preko tetive drugog. »Tamburice« imaju 2-3 tetive koje se trzaju »terzijanom« od roga ili kore oraha, jasena, trešnje. Zvuk »guslica« i »tamburice« je tih i neodređene visine, djeci služi za zabavu.
Gusle – instrument tipa leute – izrađuju se od »četvrti« javora ili orahova drveta, gudalo i od šimširovine, strune od dlake konjskog repa, a pokrivaju se zategnutom kožom jareta ili koze. Hercegovačkog su tipa, sa plitkim kruškolikim rezonatorom i gudalom u obliku više ili manje povijenog luka. Nazivi pojedinih dijelova instrumenta su: »kusalo«, ili »korito« – za donji dio gusala, »držak« – za hvataljku, »glava« je krajnji dio hvataljke (izrađuje se u obliku glave konja, jelena, srndača, čovjeka), »koža« je membrana, »konj« ili »kenjac« – kobilica, »šuke« – otvori na koži, a »krčalo« ili »zatezač« je čivija kojom se zateže »strunja« na guslama i gudalu. Guslar Alija Mušić opisao je gusle ovim stihovima:
»Gusle moje od javorovine,
a gudalo od šimširovine,
po vama je koža jaretina,
a po koži »kenjac« od drveta,
i po »kenjcu« »strunja« od ždrijebeta.
Preko »strunje« skučeno gudalo,
po gudalu moja desna ruka,
desna ruka — zelena jabuka«.
Džafer Kajić je važio kao dobar graditelj gusala. U početku ih je pravio »odoka«, a kasnije po mjerama koje je, na osnovu vlastitog iskustva stečenog višegodišnjim radom, utvrdio kao najbolje za izradu dobrih gusala. Dužina instrumenta je 60 cm, s tim da je dužina »kusala« i dužina »drška« do »krčala« jednaka – po 30 cm. Debljina »kusala« je 0,5 cm (»Ne smije biti veća, jer su gusle bolje što su tanje«), prečnik je 20 cm, a dubina 7 cm. Tehnika guslanja nije jednaka kod svih guslara koje smo imali prilike da čujemo: stariji guslari dodiruju strune ispruženim prstima, a mlađi blago povijenim. Tehnika im se razlikuje i po broju prstiju kojima se služe u toku guđenja, stariji upotrebljavaju najviše dva prsta (kažiprst i srednji, ili srednji i domali) dok sa trećim (domalim) samo povremeno »kucaju«, tj. izvode predudare. Mlađi dodiruju strune sa tri prsta (kažiprstom, srednjim i domalim, ili kažiprstom, domalim i malim). Ostvareni tonski nizovi su hromatski sa uzastopnim polustepenima, i to kod starijih guslara u opsegu VII – bb 3, a kod mlađih – u opsegu VII – b 4. Tradicija gusala i guslanja još uvijek je dosta živa na ovom području a održava je nekolicina starijih vrsnih guslara. Prema kazivanju mještana, guslara je ranije u Drežnici bilo još i više. Jedni su umrli, a drugi, mlađi, odselili se, uglavnom, u Bijelo Polje kod Mostara. Tako jedna bogata oblast tradicionalnog muzičkog stvaralaštva nastavlja da živi i izvan sredine u kojoj je nastala.
»Tambura« – Prema dobivenim podacima očito je da je riječ o instrumentu tipa dugovrate leute, iz grupe »šargija«, sa izduženim rezonatorom od trešnjeva drveta, otesanim na brid, a pokrivenim tankom »šperom«, dugačkim vratom i sa 4-6 zategnutih metalnih žica po kojima se »kucalo terzijanom«. Uz »tamburu« su pjevali samo muškarci, i to pojedinačno. Kazivač Jusuf Hasić iz Bunčića navodi da se »uz tamburu pjevalo od 1901.-1940.«, a Ahmet Beglerović, zvani Kleco, iz Zagreblja – da ju je sam znao praviti onako kako je »vidio po drugim selima oko Ostrošca, Buturović Polja i Jablanice«. Od istih informatora smo saznali još i podatak da se, osim u Bunčićima, i Zagreblju, na »tamburi« sviralo i uz nju pjevalo u Poglavici i Striževu. Kako ne raspolažemo sa više podataka o tom instrumentu, možemo samo pretpostaviti da je riječ o instrumentu koji nije u Drežnici općenito prihvaćen, pa se brzo i izgubio iz upotrebe. Na kraju možemo napomenuti da mnogi elementi ove tradicije govore o njenoj velikoj starini. To su, prije svega:
a) mali obim tonskog niza, neustaljeni tonski odnosi, labilan položaj polustepena, i u okviru veoma uskog raspona veoma naglašen hromatizam;
b) dominirajući ritam riječi u obrascima heteropodskih struktura;
c) polifono pjevanje sa karakterističnim sazvučjem glasova u intervalu sekunde kao konsonance;
d) melopoetski oblici poput »otezalice«, u kojima dominiraju otegnute eksklamacije, strukture melostrofa nastale ponavljanjem članaka, najčešće jednog do dva stiha, kao i veoma prosti oblici kratkog napjeva;
e) upotreba aerofonih instrumenata (»diple sa mijehom« i bez mijeha, »diplice od kore« i »svirale«) sa rasporedom rupica (za prebiranje) prema debljini prstiju; i 
f) još veoma živa upotreba gusala.