Etno-Socijalni okviri života

OPŠTE ODREDBE

Pristupajući ekipnom radu na obradi etnološke problematike područja Drežnice, bili smo u prilici da prvi put svoja istraživanja usmjerimo na socijalnu tematiku.
S obzirom da se radi o terenu koji sa etnološkog stanovišta nije do sada obrađivano, a s drugih aspekata samo sporadično, sam pristup istraživanju zahtjevao je primjenu svih raspoloživih tehnika i metoda, uz nužno sužavanje interesa, kako po pitanju obrade problematike, tako i cilja samih istraživanja. Ovo »sužavanje« je išlo u smislu dobijanja krajnje i koliko-toliko zaokružene slike društvenog života stanovnika Drežnice, posmatranog kroz istorijsku prizmu, kao i prizmu relacija prema opštim društvenim kretanjima. Geografski, politički i kulturni okviri ovog kraja, kao i odlike stanovništva, karakteristike su nužno podložne valorizacijama koje je društveno-istorijski razvoj uslovljavao, jer istorijske promjene mijenjaju unutrašnju povezanost i razlike prema okolini. Pri tom, nužno izvršena kulturna zaokruživanja na površinu su izbacila mnoge oblike recenzija, kao odraz minulih vremena i tadašnjih odnosa. S toga smo u obzir uzeli još jedan bitan element u domenu društvenog, a to je relacija prema tradiciji. Ovo je podrazumjevalo i ubikaciju savremenih kretanja, pri čemu smo vodili računa da i ovaj aspekt posmatranja podvedemo pod osnovni vid pitanja: MIKRO (društvena sredina koja se ispituje sa svim promijenama u njoj) u odnosu na MAKRO (tj. institucionalizovani društveni milje višeg nivoa), što podrazumijeva i retroaktivne uticaje između, uslovno nazvano, mikro i makro promjena.
U nedostatku pisanih, istorijskilh izvora i više se oslanjajući na usmenu tradiciju, koja i ne dopire puno unazad, nismo bili u mogućnosti da dublje ulazimo u rekonstrukcije pojedinih vidova društvenog života, a naročito ne u njegovu cijelinu. Ovde je bitnu ulogu odigrala vremenska ograničenost terenskog rada, jer bi kako za prikupljanje same «građe«, tako i za kontinuirano valorizovanje prikupljenih podataka bilo neophodno znatno duže boravljenje i neposredniji kontakt, u mnogim stvarima potpuno prijateljski, i neizostavno mnogo sistematičniji zahvat uz znatno veći broj, uporedljivih i marljivih podataka. Kao faktor uticaja, vremenska ograničenost se negativno odrazila i na rad u arhivima, a oni su se, bar u ovom slučaju, pokazali kao veoma vrijedni izvori raznovrsnih i u domenu društvene problematike upotrebljivih podataka.
Kako su pojave iz domena društvenog podložne stalnim i brzim promjenama, veoma je teško, u toku i nakon istraživanja, povući neke granice, izvući krajnje i neopozive zaključke. Ovim ne želimo negirati mogućnost sagledavanja prošlih stanja i razvoja pojava, ali smatramo da je, zbog prethodno navedenih karakteristika ove materije, opravdano prići joj kombinujući metode, i strukturalno. Gledano sa današnjeg stanovišta kako na stanje etnološke nauke, tako i sveukupnih društvenih kretanja kod nas (što je sve prisutno već duži niz godina), mislimo da bi ovakvim pristupom, prije svega, usmjerili pažnju i na aktuelne društvene probleme. Uostalom, i sami smo svjedoci da je sve više grupa koje nisu povezane samo biološko-nacionalnim vezama već i takvim koje su na drugim nivoima društvene strukture.

UVOD

Da bi se i u najgrubljim crtama sagledale odlike kulture stanovništva Drežnice, neophodno je ovde naznačiti, u širem smislu, karakteristike društvene sredine. Ovaj širi smisao podrazumjeva neophodni ambijent, tj. pitanja morfologije stanovanja i naselja, privrednih karakteristika i komunikacija. Ovaj je ambijent, opet, naslovljen geografskim i klimatskim odlikama, i to nekada u daleko većoj mjeri nego što je to danas. Istorijski posmatrano ovi su parametri bili podložni valorizacijama iz kojih se oformio jedan milje društvenih funkcija, u smislu skupa socijalnih elemenata, prisutnih u stvaranju materijalne osnove i duhovne nadgradnje. Različiti odnosi intergrupnog i interpersonalnog nivoa izraženi su u ovom miljeu kroz društvene procese, tj. kroz pitanja karaktera stanja, razvoja i opšte dinamike.
Socijalni elementi, kao što su interitorijalna i eksteritorijalna ponašanja i aktivnosti, zatim moral i religioznost, tvore osnovni okvir praćenja pojava u domenu društvenog. Ovde ulaze i karakteristike organizacije (uprave i prava) na različitim nivoima (porodica, selo), gdje je naglasak na tradicionalnim i administrativnim formama, na njihovom uklapanju i preplitanju.
Dolina rijeke Drežanjke, koja središnjim djelom teče kroz duboki kanjon, relativno je gusto naseljena u nizu manjih seoskih skupina, koje generalno možemo posmatrati kao Gornje i Donje Selo, tj. Gornju i Donju Drežnicu. I tradicionalna, lokalna podijela stanovništva slijedi ovaj princip, pa se stanovništvo Gornjeg Sela i danas naziva »Vrhpoljci«, a Donjeg Sela »Donjesevci«. Komunikacijski je ovaj prostor usmjeren u pravcu istok-zapad, tj. ušće Drežanjke u Neretvu – zaselak Draga, te Karamanovi klanci i dalje prema kraškoj visoravni oko jezera Blidinje. Omeđena sa sjevera masivom planine Čvrsnice, a s juga planine Čabulje, dolina Drežanjke tako prirodno ima naznačeni glavni komunikacijiski pravac, presječen na istoku rijekom Neretvom.
Kvalitativno novu komunikaciju ovako omeđena dolina dobija tek izgradnjom pruge uskog kolosjeka dolinom Neretve i otvaranjem željezničke stanice «Drežnica stara» na ušču Drežanjke u Neretvu. Od tog vremena počinju izraziti fluktuirajući procesi.
Geografsko-klimatski okvir prestaje da bude glavna odrednica privrednih odlika, jer političko-ekonomski faktori direktnije utiču na promijene tradicionalnih društvenih formi, naročito nametanjem robno-novčanih odnosa. Pojave u okviru društvenih procesa na nivou sela, tj. svih sela i zaseoka u dolini Drežanjke, poprimaju tada nove funkcionalne oblike, a to se može pratiti kako na nivou unutarseoskih i vanseoskih odnosa, tako i na nivou odnosa unutar ustanova braka i porodice. Drugim rijećima, institucionalizovana ekonomija svojim ekspanzionističkim ustrojstvom, i u ovoj do tada prilično izolovanoj oblasti počinje da inicira mnogostruke promjene. Generalni sukob tradicionalnog i administrativnog zahtjeva takav pristup koji omogućava da se kroz savremene refleksije dopre do principa po kojima se ovi nivoi društvenih uticaja međusobno prožimaju i uklapaju, kako ih i na koji način seoska sredina prihvata, te kako im se prilagođava.
Ova prožimanja i uklapanja vršena su etapno, shodno konkretnim društveno-istorijskim prilikama, a promjenjeni društveni uslovi izazivali su kod ljudi, brže ili sporije, i svijest o etničkoj pripadnosti. Naime, Drežnica je danas binacionalna sredina, koja je tokom dužeg istorijskog perioda prolazila kroz razvojne faze, iz kojih je proizašla upravo takva etnička nivelacija – heterogeni etnički sastav stanovništva. Tako prema starom popisu većinu stanovnika čine Muslimani i njiih je 2480, dok je Hrvata 241. Od starijih ljudi u Drežnici saznali smo da se krajem prošlog vijeka među stanovništvom Drežnice jos nije naglašavala nacionalna, već samo konfesionalna pripadnost. Prema ovim informacijama naglasak na nacionalnoj pripadnosti je novijeg datuma, počeci datiraju iz vremena nakon austrougarske aneksije Bosne i Hercegovine, te se intenziviraju u razdoblju između dva Svijetska rata. Deklarisanje po nacionalnom principu još uvijek ne zanemaruje i konfesionalnu pripadnost, pa se od starijih ljudi mogu čuti izrazi Turčin, Balija, za Muslimane Bošnjake i Vlaj, Vlah za Hrvate katolike. Ovi, svakako stariji nazivi, poznati i iz drugih krajeva Bosne i Hercegovine, u suštini su označavali konfesionalnu pripadnost tokom turskog perioda, dok u današnjoj svijesti Drežnjaka imaju primjesu pogrdnoga.
Etnička i konfesionalna heterogenost nije bila presudan činilac pri socijalnom raslojavanju stanovništva Drežnice, već je to bio ekonomski i, u njegovom sklopu, imovinsko-pravni faktor. Naime, različita nacionalna pripadnost nije Drežnjacima bila prepreka da pod pritiskom ekonomskih zahtijeva stupaju u direktne imovinsko-pravne odnose, te ima indicija da su društveno-ekonomski odnosi već u turskom periodu imali lokalno-klasno obilježje na osnovu vlasništva nad zemljom. Konfesionalna podvojenost stanovništva Drežnice drugačije se, međutim, manifestovala na drugim nivoima društvenih odnosa (ustanova braka, npr.), pri čemu je zadovoljavanje interesne situacije slijedilo princip zadovoljavanja užih interesa unutar jedne ili druge konfesije, odnosno naroda.
Odlike ovog stanovništva pokušali smo prikazati kroz područje socijalne slojevitosti, bazirane na ekonomskoj diferencijaciji, kao bitnoj odrednici koja je uticala na karakteristike društvenih funkcija, pri čemu, prije svega, mislimo na kontakte intergrupnog i interpersonalnog nivoa. Naime, danas nije sporno da je društvena slojevitost, a prije svega klasna struktura, jedan od osnovnih oblika socijalne diferencijacije ljudi.

DRUŠTVENI ODNOSI NA NIVOU SELA

Iako posmatranje društvenih odnosa na nivou sela ima nekoliko polaznih tačaka karakterističnih za samu Drežnicu, ne možemo ih izdvojiti iz konteksta opštih istorijskiih kretanja i stanja koja su generalno postojala u čitavoj Bosni i Hercegovini. Smatramo da je period koji nam pruža najviše relevantnih podataka vrijeme okupacije BiH od strane Austrougarske monarhije (1878-1914. godina). Naime, iz ovog perioda je sačuvano mnoštvo danas dostupnog materijala, koji istovremeno ukazuje i na prethodno postojeće stanje iz turskog perioda uprave.
Austrougarska okupacija 1878. godine zatekla je u Bosni i Hercegovini sistem opštinskih samouprava koji je bio uređen osmanskim tanzimatskim zakonima. Prema ovom sistemu postojale su tri vrste opština: samostalne seoske opštine – »jafte«, seoske opštine – »džemati« i gradske opštine – »beledije«. Ove opštine su imale svoje upravne organe, ali nisu imale nikakve prihode, kao što i njihovi upravni organi nisu imali samostalnost dijelovanja. Na čelu seoske opštine bio je starješina – muhtar (knez, glavar) sa nekom vrstom vijeća starješina – viđenih domaćina (medžilis). Ove organe koristili su kajmakami (sreski načelnici) kao svoje izvršne organe. Austrougarska uprava nije vršila zahvate u ovaj sistem uprave sve do 1907. godine, bar što se tiče seoskih opština. Selo je i dalje neformalno biralo medžilis, dok je starješinu (muhtara, kneza, glavara) na neodređeno vrijeme postavljao kotarski ured. Jedanput nedeljno okupljali su se muhtari i glavari u kotarskom uredu da prime naređenja, kao i da podnesu zahtjeve i izvještaje. Uglavnom je njihova dijelatnost bila vezana za složene agrarne odnose u bosanskohercegovačkom selu toga doba. Austrougarska vlast je tek februara 1907. donijela Naredbu o organizovanju seoskih općina, kojom je uglavnom ozakonjeno dotadašnje stanje i praksa u radu seoskih opština.
Nismo bili u mogućnosti da u potpunosti ustanovimo pravni položaj Drežnice u sistemu turske upravne vlasti. Istorijski izvori sa početka 15. vijeka govore o Drežnici kao župi, dok se u dokumentima nakon turskog osvajanja Bosne i Hercegovine, u drugoj polovini 15. vijeka Drežnica spominje kao nahija. Mr. A. Aličić u svom radu detaljno govori o ovim problemima navodeći i dva sumarna popisa bosanskog sandžaka iz 1468/9. i 1477. godine. Iz ovoga drugog popisa vidimo da se Drežnica ne vodi kao zasebno, samostalno naselje, već nosi oznaku nahije, tj. ranije župe. U izvorima iz 18. i 19. vijeka Drežnica se vodi kao zasebno naselje, a posljednji turski (osmanski) popis ovog područja označava Drežnicu kao samostalno naselje podijeljeno na Gornju i Donju Drežnicu. Radi se o popisu iz 1852. godine. Narodna tradicija ističe kako su Drežnjaci »za starog vakta« uživali povlastice birajući samostalno svoje muktare i glavare (muslimani muktare, katolici glavare). Miješoviti sastav stanovništva po zaseocima upućuje na paralelizam u postojanju obe ustanove (muktara i glavara) kroz duži period. Međutim, kako raspolažemo samo sa dva dokumenta u kojima se paralelno javljaju muktari i glavari Drežnice, te iz razloga što su oba dokumenta novijeg datuma (prvi, kupoprodajni ugovor iz 1880. godine između prodavca Osmana Čehića iz Mostara i kupca Mehmeda Kurtovića iz Drežnice, i drugi, »Molba i pritužba seoskih glavara i muktara radi gradnje mlinice u Donjoj Drežnici«, iz 1920. godine), možemo samo konstatovati da su i austrougarske upravne vlasti i državna uprava bivše države jednostavno preuzimale neke naslijeđene ustanove iz oblasti pravnog položaja sela i seoskih opština, te ih neznatno prilagođivale svojim potrebama. Upravo takav tretman su imale i ustanove seoskih muktara i glavara. Ovi nam dokumenti, naravno, ništa ne govore o tome da li je ovaj paralelizam postojao i u tursko vrijeme, ali nas upućuju na dalja traganja i razmišljanja. Sa istom dozom rezerve možemo razmatrati pitanje da li je Drežnica spadala u »jafte« ili »džemate«. Smatramo da je sasvim neizvjesno da li tradicijska oznaka »džemat«, koja se u Drežnici može čuti kao oznaka za seoski skup ili skupštinu, pravno odgovara istoimenoj odrednici iz sistema kojim je bio regulisan pravni položaj sela “za starog vakta”.
Posmatrana u ovom kontekstu ni dolina Drežanjke, ma koliko geografski bila izolovana od glavnih saobraćajnica, a samim tim i kulturnih tokova, nije mogla ostati potpuno po strani. Neke druge činjenice i danas žive u tradiciji stanovnika ove oblasti, pospješile su poseban status koji je Drežnica imala tokom perioda turske vladavine, sve do vremena Ali-paše Rizvanbegovića, 1835. godine. Naime, posebnim sultanskim fermanom stanovnici doline rijeke Drežanjke bili su »oslobođeni šerijatskih ušrova, teških radova, te uobičajenih dažbina i drugih pristojbi«. Ono što je za nas u ovom slučaju interesantno, to je tretman navedenog stanovništva, gdje se oni podvode pod jedno selo, tj. Drežnicu. Tako se vodi i u sačuvanim dokumentima iz turskog perioda, npr. u naredbama mostarskog kadije u vezi s prikupljanjem ljetnjeg i zimskog taksita.
(Stanovnici Drežnice se oslobađaju uobičajenih taksi, pošto su zaduženi da sultanu nabavljaju sokolove za lov. Ovo je ukinuo tek Ali-paša Rizvanbegović 1835. godine.)
U nešto ranije datiranim dokumentima susrećemo i naziv VRHPOLJE, koji je prvobitno obuhvatao cijelu Gornju Drežnicu. Smatramo da nismo daleko od istine ako ustvrdimo da je baš sokolarstvo, tj. privilegije dobijene na osnovu ovog zanimanja, ona odrednica oko koje se vremenom formirala posebnost Drežnjaka u odnosu na okolno stanovništvo, koje ih i danas u šali zovu »sokoli«. Svakako da je i to bilo od značaja za njihovo opredjeljenje ka jednom čvršćem zajedništvu, koje nisu pomutile izvijesne lokalne razlike. Karakterističan je i njihov složan život sa kasnije doseljenim katolicima, koji ne samo da nisu izloženi nikakvim pritiscima, već im se šta više pruža dobrosusjedska pomoć, kao onda kada im je zemljište za izgradnju prve katoličke župe i crkve u Drežnici poklonio Omer Šuta.
Jedna druga pojava možda još riječitije govori o ovom zajedništvu i, napose, međusobnim odnosima stanovništva. Stariji ljudi, sa kojima smo kontaktirali još se živo sjećaju priča o župniku don Klemi, koji je bio inicijator izgradnje opsežnog sistema kanala za navodnjavanje nevelikih drežničkih terasa. S obzirom da se kanali i danas koriste i održavaju, moguće je pratiti društveno-pravne procese u vezi sa njihovim korištenjem. Ustanovili smo da je princip raspodjele vode utvrđen već prilikom samih radova na probijanju kanala, te da su svi oni koji su učestvovali u radovima postali »redovnici«, tj, korisnici vode. Kanali su kopani svrsishodno, usmjerani prema najboljim parcelama obradivog zemljišta, a količina vode za »topljenje« (natapanje) izdijelena je, po vrlo preciznim mjerilima, na sve »redovnike«, i to prema uloženom radu, bez obzira na veličinu »redovničkih« parcela. Uloženi rad je odmjeren određenim brojem sati za »topljenje« u odnosu na broj dana uloženog rada na »grćanju« (prokopavanju) kanala. Prema informacijama sa terena odnos uloženog rada (dana provedenih na kopanju kanala, tj. dnevnica) prema količini korištenja vode za natapanje, iskazano kroz sistem vremenskih intervala, bio je 10 : 1, što bi značilo da se za deset dnevnica dobijao jedan sat vode.
Ovde se svakako radi o »suvremenijem tumačenju« u osnovi tradicionalnog principa raspodjele vode za natapanje, iz prostog razloga jer je u tumačenje uveden nov način mjerenja vremena (satom), dok su ranije, što znači i u vrijeme »grćanja« kanala, praktikovani drugi načini mjerenja vremena. Shodno tim starijim načinima mjerenja vremena raspodijela vode vršila se na tradicionalan način, na »čela«, koja su predstavljala osnovni vremenski interval natapanja. U ovom sistemu jedno čelo je dan ili noć (ili 12 sati), pola čela je pola dana ili noći (ili 6 sati), 1/4 čela je 3 sata, a dva čela su 24 sata, odnosno dan i noć. Jasno je da su prilikom kopanja kanala pojedine familije dobijale svoja »čela« proporcionalno uloženom radu, a možemo pretpostaviti da je raspodijela čela izvršena prema gore navedenom odnosu dnevnica i vremena “topljenja”. Tako se i danas, npr., za kanal Radobolju (ide preko Sveće i Inča) kaže da ima 14 »čela«, dok vodu koristi devet familija. Prema savremenoj situaciji u eksploataciji vode iz kanala, gdje nailazimo i na pojave nesnalaženja u redu navodnjavanja, sve su indicije da je već u startu, tj. prilikom »grćanja«, nastala situacija da su neke familije imale više vode nego što im je bilo potrebno, što i nije čudno, jer sasvim izvijesno možemo pretpostaviti da su brojčano jače zajednice (familije) mogle ostvariti i više dnevnica.
Sa imovinsko-pravne tačke kanali su seosko dobro i, kako reče jedan od kazivača, oni su seoski, zajednički kanali, ni privatni, ni državni, ni zadružni. Danas se, u stvari, poštuje tradicionalni red, ali su se uslovi izmjenili. Velike familije su dijeljenjem na manje dijelile i svoja raspoloživa »čela«. Uz prodaju određene parcele moglo je da se otuđi i pravo na vodu, i to u onoj količini za koju se, od raspoloživog vremena navodnjavanja, dogovore prodavač i kupac. Red na kanalu je bio, naravno, i naslijedan. Svake godine bi red na kanalu bio nanovo potvrđivan i dogovaran na skupštini redovnika, i to u preteče (april mjesec), kada se voda »otvarala«. Tada se određivao i čovjek koji će održavati, čistiti kanale, tzv. »poljar«. Ranije mu se plaćalo u žitu, a onda u novcu (oko 20.000,00 din. za sezonu 1980. godine). Na nekim kanalima je svako održavao svoj dio, a bivalo je i »moba«, pa se svi »redovnici« na kanalu dogovore i urede »svoj« kanal.
Iako se ovi odnosi mogu generalno podvesti pod izloženi princip na nivou cijele Drežnice, postojale su i sasvim lokalne razlike unutar zaselaka. Te razlike se, uglavnom, odnose na ugovoreni sistem mjerenja vremena navodnjavanja. Za ovaj sistem mjerenja vremena upotrebljavala su se sva tradicionalna znanja iz, uslovno rečeno, meteorologije i astronomije. Naime, danju se gledalo po suncu, a noću po zvijezdama, u zaseoku Bunčići postoje kamenovi (»biljege«), pa se danju gleda kako pada sijenka. Najčešće su ti kamenovi danas uklopljeni u postojeće arhitektonske cijeline, pa nam i to govori o kontinuitetu i starini ovakvog načina mjerenja vremena, a u funkciji eksploatacije vodenih tokova putem kanala za navodnjavanje. Noću se gledalo prema zvijezdama, i to u intervalima do ponoći i od ponoći. Kako su nam prezentovali kazivači, postoje dvije zvijezde – mala i velika. To su »ponoćnice«, jer »zalaze« u ponoć. Vrijeme »zalaska« ovih zvijezda se razlikuje po godišnjim dobima. Kažu: »po Gospojini i na Ilindan nikad dočekat ponoć, a kad je prije Ilindana nema ni ponoćnica; kad mala zađe ima još sat ili po sata do ponoći, kad zađe druga, velika, kad “priđe brdu”, onda je ponoć«. Znalo se i kad će kiša, pa se nije natapalo. Kada se čuje »klikavac« (djetlić, »tukavac«, »božji pivac«) nije daleko do kiše. Na planini kad »bukač« (sova) u travi »buči«, biće kiše (Inač), i “Kad provrije Marića vrilo”. »Najznamenitiji« znak da će kiša jeste pojava ribe u kanalima (Bunčići). Ako pada kiša, »red se ne gleda«, već kada kiša prestane, onda red ide dalje, kako bi i inače da kiša nije padala. Zaselak Draga je s obzirom na vodu u nešto povoljnijoj situaciji. Zbog obilja vrela i potoka ovde je nekada bilo mnoštvo mlinova. Danas ih, međutim, nema, tako da je noću u Dragi voda »slobodna«, što znači da tada može natapati svako koliko mu treba. Naime, nekada su mlinovi radili samo noću, a danju je voda korištena za natapanje i napajanje.

Prema podacima koji su prikupljeni na terenu, tj. u razgovoru sa »redovnicima«, kao i sa odgovornim ljudima u MZ Drežnica, došli smo do zaključka da savremena situacija sa kanalima, kao što je već napomenuto, nije funkcionalno najbolje riješena. U praksi se sukobljavaju tradicionalni red i novonastali uslovi. Usitnjavanje ionako malih posjeda, tačnije parcela, dovelo je do pojave dezorganizacije i sukoba različitih interesa prilikom sjetve, što je rezultovalo nesnalaženjem i nemogućnošću primjene tradicionalnog sistema reda natapanja. Otud i pojava da pojedinci kupuju motorne pumpe i navodnjavaju iz Drežanjke, ili, kao što je to slučaj sa većim brojem vlasnika, iako imaju red na kanalima, vodu ne koriste, ali je i ne otuđuju u korist onih kojima je potrebna. Svakako da je ova pojava neotuđivanja refleksija nekadašnjeg odnosa prema vodi kao osnovnom energetskom potencijalu. Ove teškoće oko kanala utiču danas i na strukturu poljoprivredne proizvodnje. Dovoljno je navesti samo jedan, za Drežnicu karakterističan primjer. U odnosu na ranija razdoblja Drežnjaci danas samo sporadično uzgajaju sitni luk – arpadžik. Sitni luk zahtjeva stalno navodnjavanje, ali kako »redovnici« nisu sigurni da će imati dovoljno vode, jednostavno se ne izlažu riziku i ne siju ga. Tako je nekada glavni »izvozni« proizvod Drežnjaka doživio sudbinu nusproizvoda, a sami Drežnjaci su izgubili dobar izvor prihoda. Iz svega navedenog jasno proizilazi da je voda za stanovnike Drežnice bila osnovni energetski potencijal, i to višestruko korišten (mlinovi, stupe, navodnjavanje, napajanje). Gornje Selo (Vrhpolje), a naročito zaselak Draga, obilovali su vodom, te otuda nije čudno da se gro privrednih objekata (mlinovi, stupe) nalazio baš na ovoj lokaciji. U uslovima naturalne privrede (a tu mislimo i na poljoprivredu i na stočarstvo) ovaj potencijal je predstavljao realnu osnovu za relativno uspješno privređivanje. To je, svakako, doprinijelo da »Vrhpoljci« (i danas živ izraz, kao i »Donjesevci« – za stanovnike bliže ušću) budu ekonomski jači, a samim tim i »društveno privlačniji« (prijateljstva, kumstva, ženidbe-udaje i sl.). I kazivači sa kojima smo kontaktirali (Muslimani i Hrvati iz Gornjeg i Donjeg Sela) slažu se da je za »starog vakta« Vrhpolje bilo napredniji dio Drežnice. Vrhpoljci su imali i više zemlje i stoke, te su se »računali bogatijim«. Bilo je i puno mlinova, a tu su žito mljeli »odasvud«, tj. dolazili su i iz Rakitnog, od Duvna, čak i od Lištice, kad ova »izmakne« (zasuši). Relacije su se promjenile u godinama poslije 1879., tj. nakon okupacije Bosne i Hercegovine od strane Austro-Ugarske monarhije. Konkretno za Donju Drežnicu značajno je bilo probijanje pruge uskog kolosjeka dolinom Neretve, te su Donjesevci na taj način dobili mogućnost bržeg i uspješnijeg otvaranja. Stekli su se uslovi za brži transport, što je, svakako, uticalo na intenziviranja privredne dijelatnosti u Donjem Selu.
Austrougarska uprava je zadržala u osnovi turski poreski sistem, ali ga je, pretvaranjem desetine od naturalnog u novčani porez, postepeno modernizovala i prilagodila svojim potrebama ne vodeći računa o novčanim mogućnostima stanovništva, koje je tako od samog početka uvučeno u robno-novčane odnose. Donjesevci su se i ovde bolje »snašli« brži transport do novih tržišta duž pruge omogućio im je izvjesnu akumulaciju novčane mase, počelo se i sa odlaskom u »napolicu« u Bijelo Polje, gdje dnevnice više nisu bile samo naturalne, a sama lokacija je postala interesantna za inoseljane koji ranije nisu imali takvu mogućnost pristupa u Donju Drežnicu. Austrougarska uprava je pri dolasku na vlast proklamovala otkup kmetova, iako u to nije ulagala neka izuzetna finansijska sredstva. Tek nakon Kalajeve smrti donijet je zakon o fakultativnom otkupu kmetova (1. 1. 1912. godine) kojim je potvrđen raniji princip dobrovoljnog sporazuma posjednika zemlje i kmeta prilikom otkupa. Novo je bilo donošenje posebnog zakona kojim se angažuju državna sredstva i određuju povoljniji uslovi za njihovo korištenje od strane kmetova. Ovaj zakon je ubrzao otkup, jer se, npr., od 1879-1910. godine u cijeloj Bosni i Hercegovini otkupilo svega 28.481 kmetovsko domaćinstvo, dok se od 1912. do izbijanja prvog svjetskog rata otkupilo 13.356 kmetovskih domaćinstava. Ako se prisjetimo privilegija koje su Drežnjaci imali za turskog perioda, onda ovde treba napomenuti da su Muslimani u Drežnici imali svoju zemlju, dok to sa Hrvatima, uglavnom, nije bio slučaj. Tek sistemom otkupa za vrijeme austrougarske uprave povećao se udio hrvatskog stanovništva koje je došlo u posjed zemlje.
Iako, generalno posmatrano činjenica da su Muslimani u Drežnici imali svoju zemlju odgovara istini, potrebno je ovde napraviti izvjesnu ogradu u vezi sa zemljišnim vlasništvom Hrvata. S obzirom da u Drežnici postoji jedan stariji sloj hrvatskog stanovništva, koncentrisan, uglavnom, u Gornjem Selu, te i noviji doseljen sloj, takođe Hrvata, indicije su da je ovaj stariji sloj, ili bar neke porodice iz ovog sloja, posjedovao svoju zemlju. Za ovakvu pretpostavku je indikativan gruntovni uložak za kmetovško selište Krešić, k. č. br. 122. – kućište sa dvorištem 40 m kv., šuma Dolovi, livada Dolovi, oranica Goluša itd. Sve mirie. Godine 1890. vlasništvo 2. Jurića i 2. Jurićke, udate, jedna za Aničića iz s. Vrdi, druga za Matu Čorapinu iz Drežnice. 1924. god. u korist Krešića. Ovim se pretpostavlja da su Krešići bili kmetovi na zemlji Jurića ili, drugi je primjer da su Raiči iz Gornje Drežnice prodavali Muslimanima nekretnine, napr., Stipan Raič 1900. godine prodaje Aliji Begleroviću grunt. ml. 177., što može da znači da ovi Raiči nisu bili nakmetovani u vrijeme sastavljanja gruntovnice 1890. godine. Slično je sa k. č. br. 103, po kojoj su određene parcele na Inču i u Gornjoj Drežnici 1890. godine upisane u vlasništvo Mate i Stanka Šarića, pok. Bariše. Pojavljuju se i Hrvati inoseljani kao vlasnici zemlje u Drežnici: »Kmetovsko selište Perko, k. br. 112. – kućište sa dvorištem, vrt kod kuće, oranica Ivanduša, or. Posavka. 1890. god. uknjiženo kao vlasništvo sedmorice Drežnjaka (prezime) iz Goranaca (Drežnjak zvani Ivandić); 1924. god. “agrarom” porodici Perko iz Drežnice«. Ovi podaci nedvosmisleno upućuju na zaključak da je bilo i hrvatskih porodica vlasnika zemlje, koji su imali na zemlji kmetove, takođe Hrvate. Na žalost, ne raspo­lažemo podacima koji bi relevantno oslikali stanje vlasničkih odnosa u periodu prije ustanovljenja gruntovnice 1890. godine. Prisjetimo se, ipak, kako se po turskom agrarnom sistemu dijelila sva zemlja. Ovde, kao što je poznato, postoji podijela zemlje na mulk i erazi mirije. Mulk je bila zemlja u punom vlasništvu pojedinaca, a mirije zemlja koja se davala raji na obrađivanje. Od mirije se naplaćivao harač, tj. glavarina od odrasle muške glave, zemljarina i dio prinosa od zemlje. Mirije su bile uklopljene u sistem timara, tj. oblasti kojima je upravljao spahija i od raje ubirao pomenute dažbine za vrhovnu vlast. Ove, međutim, zemlje spahija nije smio prisvojiti, niti šta uzimati za sebe. Ako bi neki seljak napustio mirijsku zemlju, spahija je morao dovesti novog korisnika. Dokle god bi seljak plaćao određene dažbine, raspolagao je zemljom slobodno, ali je nije mogao otuđiti, već se mirija naslijeđivala u porodici. Puno vlasništvo (mulk) mogao je seljak steći samo na kuću sa okućnicom. Spahije su zbog toga nastojale spriječiti gradnju kuća na mirijskom zemljištu.
Kako je, ipak, došlo do toga da određene hrvatske porodice u Drežnici posjeduju zemlju, tj. mulk? Prisjetimo se gore pomenutog k. č br. 103. za godinu 1890. – vlasnici Mate i Stanko Šarić. U mulk je upisano: kućište, vinograd (kasnije oranica) »Gornji vinograd«, vinograd (oranica) »Barice« i vrt sa kućom, šuma, oranica i livada Inač. U mirije su upisane parcele u Gornjoj Drežnici – ukupno 19. parcela. Slično je i sa porodicama Raič i Jurić. Ove su porodice (Šarići, Raiči, Jurići), prema rezultatima sa terena, onaj sloj starog hrvatskog stanovništva koji je bio koncentrisan u Gornjoj Drežnici. Možemo za sada samo pretpostaviti da su ove porodice svoju zemlju imale na osnovu nekih starijih prava, vjerovatno još iz vremena kada su Drežnjaci uživali povlastice baveći se sokolarstvom. Iako ne raspolažemo relevantnim i čvrstim činjenicama koje bi ovo potvrdile, smatramo da u prilog ovome idu još uvjek živa predanja i pjesma o Tomi Fijoviću, čuvenom sokolaru, za koga Šarići tvrde da im je dalji predak.
U vremenu do prvog svjetskog rata situacija u Gornjem Selu se na neki način »konzervirala«. Vrhpoljci su, uglavnom, ostali, vjerni svojim tradicionalnim oblicima privređivanja. Trgovalo se na tradicionalnim tržištima, i to, uglavnom, na tradicionalan, naturalni način. Robnonovčani odnosi su sporije prodirali.
Nakon svega se postavlja, pitanje u kolikoj mjeri je u Drežnici postojala neka izgrađena i čvrsta organizacija sela kao kolektiva. Poseban stav prema inoseljanima, koji datira još iz turskog perioda, te specifično izraženo zajedništvo u pogledu izgradnje i eksploatacije vode pomoću sistema kanala, idu u prilog pretpostavci da se može govoriti o jednoj homogenoj seoskoj cijelini. Kao što su pokazala ranija etnološka istraživanja seoskih zajednica u BiH, u etnički heterogenim sredinama nije se mogla do kraja obrazovati kolektivistička svijest, i to zbog toga što se ona nisu mogla istovremeno posmatrati kao socijalno-ekonomske i obredno-religijske zajednice. I mada je u Drežnici bila i na dijelu potvrđivana vjerska tolerancija, ipak su ekonomski i imovinsko-pravni fakti određivali stvarni položaj stanovništva i intergrupne odnose uopšte. Imajući u vidu da su muslimanske porodice u najvećem obimu posjedovale zemlju kao bazu ekonomske premoći, one su mogle biti i stvaraoci javnog mijenja u selu, te i istupati u njegovo ime. U ovaj seoski autoritarni krug su, vjerovatno, ulazile i već pomenute hrvatske starinačke porodice, nenakmetovane, dakle, na svojoj zemlji i sa približnim ekonomskim izgledima. Tako su, u periodu turske uprave intergnupni odnosi na ekonomskom nivou poprimili izrazito lokalno-klasni karakter, pri čemu su na jednoj strani bile porodice koje posjeduju zemlju (sloj zemljoposjednika, bez obzira na etničku pripadnost), a na drugoj, porodice koje ne posjeduju svoju zemlju (sloj nakmetovanih, pri čemu etnička pripadnost, takođe, nije bila presudna kao odrednica pripadnosti prvom ili drugom sloju).
Na ovim osnovama je izvršeno socijalno diferenciranje stanovništva u Drežnici, dok je nehomogenost sredine kao obredno-religijske zajednice uticalo utoliko što je predstavljala prepreku u nivelaciji imovinskih odnosa unutar samih slojeva. Ovde je do izražaja dolazila introvertnost etničke i konfesionalne sredine, tako da se nije mogao optimalno zadovoljiti ekonomski interes unutar jednog socijalnog sloja. Nemogućnost orođavanja (putem bračnih veza) unutar autoritarnog seoskog kruga porodica koje su posjedovale svoju zemlju negativno se odražavao na proces koncentracije kapitala (u ovom slučaju zemlje i proizvoda sa zemlje), te, u vezi sa tim i na homogenizaciju ukupnih društveno-ekonomskih interesa.

Sistem vještačkog, nekrvnog srodstva (»šišano kumstvo«, npr.) imao je u ovom kontekstu ograničeno dejstvo, jer iako je poštovan i održavan »sa koljena na koljeno«, bio je lišen osnovnog kohezionog momenta – prava nasleđivanja, što je karakteristika unutar grupe krvnih srodnika. Imajući u vidu imovinsko-pravni faktor, sasvim je očekivana izražena vjerska tolerancija, naročito između Muslimana i Hrvata vlasnika zemlje, koji su stupali i u suvlasničke odnose. Autoritarnost ovog sloja je bila nivelisana za vrijeme turskog perioda uprave, tj. dok su Drežnjaci uživali privilegije. Vjerovatno da je ukidanje privilegija uslovilo razlaganje i divergenciju ovog autoriteta, te su Muslimani tek tada mogli osjetiti izvijesne pogodnosti u smislu pripadnosti islamskim podanicima vrhovne, osmanske uprave. Unutar muslimanskih porodica još se više učvršćuje autoritet domaćina, koji postepeno preuzima ulogu tumača islamskog učenja, jer nova društveno-ekonomska situacija (ukidanje privilegija) nalaže dijelovanje u tom pravcu kako bi se očuvao stečeni ekonomski status kućne zajednice. I danas je vidljiva veća kohezija u muslimanskim dijelovima sela i zaselaka, a u samim porodicama je autoritet starijih domaćina još uvijek jak.
I mada su pripadnici obe konfesije svakodnevno dolazili u dodir, i ekonomski i društveno, ipak su, na određenim nivoima društvenih kontakata, živjeli posebnim životom, sa svojim praznicima, posebnim običajima uz te praznike itd. Pri tome se homogenost seoske zajednice obrazovala do onog stepena koji je, povratno dijelujući kroz pojedine forme ekonomskog udruživanja, omogućavala ili onemogućavala sama heterogena etnička (i konfesionalna) sredina.
Smatramo potrebnim naglasiti da nismo ustanovili postojanje zajedničkih seoskih dobara (zemlje, pašnjaka, šuma i sl.) na ukupnom području Drežnice. Kolektivnost u korišćenju ovih dobara bila je ograničena dvojako – prostorno (na zaseoke i dijelove zaselaka, npr. kanali za navodnjavanje) i na različitim socijalnim nivoima (shodno mogućnostima ekonomskog udruživanja porodica koje su posjedovale svoju zemlju, npr. suvlasnički mlinovi). Ukupni društveno-ekonomski odnosi stanovništva Drežnice nivelisani su još i kroz tradicionanalne ustanove »mobe«, »šišanog kumstva«, te uzajamnih pozivanja i posjećivanja prilikom proslava vjerskih i porodičnih praznika, pri čemu se kolektivnost izražavala i u izvanekonomskoj sferi.
Vidjeli smo da se institucija »mobe« provodila prilikom održavanja i čišćenja kanala za »topljenje«. I u ovom slučaju postoje ograničenja na pojedine dijelove kanala, ili manje kanale, tj. na pojedine zaseoke ili grupe porodica koje su se njima koristile. Slično je bilo i prilikom gradnje mlinova. »Moba« je obuhvatala zainteresovane porodice (mlinovi su, kao što smo vidjeli, često građeni u zajednici dvije ili više porodica), te suseljane koji su smatrali da će im taj mlin koristiti. Kod Hrvata je prisutnija praksa provođenja »moba« unutar grupe bližih srodničkih porodica, a tada se išlo i u udaljenije zaseoke. Ta praksa je i danas aktuelna.
Prema priči nekolicine kazivača »za starog vakta«, dok se još redovno izlazilo »na planinu«, tj. na »stanove«, praktikovan je – da ga uslovno označimo – poseban oblik »mobe« prilikom izgona stoke. Radi se, u stvari, o ispomoći u krugu srodničkih porodica, te onih porodica čiji su »stanovi« bili locirani u blizini. Ipak, s obzirom ma konfiguraciju terena i »planinskih puteva« sumnjamo da se ovde moglo raditi o nekom obimnijem udruživanju, u smislu okupljanja stoke u veća stada, a da se pri tome ozbiljno ne ugrozi sigurnost izgona (dakle, i stoke i čobana).
Institucija »šišanog kumstva« postojala je i postoji u interkonfesionalnim relacijama, a inicijativa je u većini slučajeva dolazila od strane Muslimana, pri čemu se vršio obred šišanja katoličkog djeteta. »Šišano kumstvo« se održavalo »s koljena na koljeno«. Novija je pojava da se Muslimani i Hrvati međusobno nazivaju »kum«, a da prethodno nisu obavili ovu simboličnu radnju – obred. Prema tumačenju kazivača ovakvo međusobno oslovljavanje je posljedica zdravih, prijateljskih odnosa – »kao da su pobratimi«. Među samim katolicima »šišano kumstvo« nije praktikovano, već je postojalo i postoji kršteno, krizmano i vjenčano kumstvo. Pravilo je da ne može isti čovjek jednom djetetu biti i kršteni i krizmani kum. Može biti krizmani, kum nekom drugom djetetu iz iste porodice ili djetetu svog krštenog kumčeta. Ranije nije bilo mogućnosti da kum kumče daruje novcem ili poklonom, a danas je to uobičajeno. Smatra se da je »grijota« odbiti kumstvo, posebno krizmano.
———————————————————————–
Žuškić Mehmed – »Meša«, jedan od starijih kazivača iz Bunčića, pričao nam je o »mobi« prilikom izgradnje mlina koji su Žuškići gradili zajedno sa Lalićima. Tom prilikom je mlinski kamen »kurlan« (prevučen volovima preko drvenih oblica), a pomagalo je cijelo selo (Bunčići). Kada je mlin pravljen, »nije se nikoga ništa pitalo, imao si svoju zemlju, svoju obalu i ko bi ti branio«. Tako su se Žuškići dogovorili sa Lalićima i napravili taj mlin. Ako bi se neko u selu usprotivio što se neka stvar »izvodi« (recimo, gradi mlin), onda bi se sazivalo selo, »viđeni domaćini«, muktar i glavar, da oni odluče (»sobet«). Ako se i onda ne bi našlo riješenje, išlo bi se vlastima, na sud. Potvrdu ove Žuškićeve priče našli smo u gruntovnim knjigama u Mostaru, GU br. 163, mlinište »Bililo«, oznaka vlasništva — mulk, godina 1890. U dokumentu je 18. suvlasničkih dijelova, a najviše nose Lalići i Žuškići.

BRAK I PORODICA

Shvatanja o braku su u Drežnici, kao, uostalom, i u drugim krajevima, izrazito pod uticajem institucionalizovanog religioznog bračnog prava, što važi za obe konfesije, te i drugih zakonitosti i pravila po običaju, šerijatu ili austrijskom građanskom pravu. Iako među konfesijama postoje izvjesne razlike, nekoliko stavova su im zajednički.
Tradicionalni stav sredine jeste, naime, da svaki član zajednice, kako muško tako i žensko, treba da stupi u brak. Udovci i udovice se, po pravilu, ponovo žene i udaju, ali su poznati i slučajevi kada su, naročito starije, udovice sa više odraslih potomaka ostajale u kući. Kod Muslimana su one obično tada bile na čelu zadruge (»zajednice«). Unutar porodice se pazilo na redosljed ženidbe i udaje, ali nije bilo striktno poštovano. Bilo je slučajeva da momci i sa 16-17 godina stupaju u brak, pa i sa starijim djevojkama od sebe. Na ovu pojavu se nije »loše gledalo«. Rijeđi je bio slučaj da mlad momak uzme udovicu sa djecom, ali je i toga bivalo i obično je onda momak išao na udovičino imanje. Ovo je praktikovano u slučaju ako je momak imao puno braće, a njegova zajednica relativno mali posjed. Tada se on priženi (domazet). Ovako priženjen momak zadržavao je svoje prezime, djeca iz tog braka nose njegovo prezime, te su u nasljednim pravima izjednačena sa eventualnom djecom udovice iz prethodnog braka. Poznati su i slučajevi da otac, nemajući sinova, u dogovoru sa kćerkom dovodi zeta u kuću. Roditelji su imali velikog, ako ne i presudnog uticaja na izbor bračnog partnera svoje djece. Sa ovim u vezi bilo je i pojava »otmice« i »bježanja«, što se, po pravilu, uvjek izvodilo u dogovoru momka i djevojke. Čini se da je ova praksa bila češća kod muslimanskog stanovništva, vjerovatno kao odgovor na jače izražen porodični autoritet. Ako roditeljima nije bilo po volji »ašikovanje« njihove djece, gledali su da takvu vezu, kako kažu »razbiju«. Na primjer, ako nekog momka familija djevojke »ne begeniše«, onda neko iz njenog »roda« (ujak – »daidža«, a može i žensko) dođe kod djevojke te »ocrni« njenog momka. Često se u takvim prilikama pribjegavalo pričama lascivnog karaktera, npr. o seksualnoj nesposobnosti dotičnog momka i sl.
Sa formalne strane, bar prema onome kako nam je na terenu prezentovano od kazivača, postojale su razlike kod Muslimana i Hrvata u ophođenju između djevojaka i mladića stasalih za udaju i ženidbu. Kod Hrvata je ustanovljena praksa »liganja«, poznata i u drugim dijelovima zapadne Hercegovine. »Liganje« podrazumjeva, prema kazivačima, provjeru djevojčinog poštenja. Djevojke su primale momke, pa i udovce, noću »na sijenu« i bilo je dozvoljeno sve osim koitusa. Djevojka koja podlegne nije više bila »na cijeni«. Nekada je postajao utvrđeni red i znalo se kojim danima djevojke »ligaju« sa momcima, a kojim sa udovcima. Ako djevojka upražnjavajući »liganje« ipak zanese, ona je praktično bila u situaciji da bira oca svome djetetu, što se moglo i zloupotrijebiti, pogotovo ako je među partnerima bilo momaka iz »dobrih«, tj. bogatih kuća. Pitanje predbračnih odnosa se, u svijetlu ustanovljene prakse »liganja« kod Hrvata, pojavilo kao vrlo interesantno s obzirom da Muslimani poriču da se »liganje« kod njih praktikovalo. Kod njih je uobičajena »smjena«, pri čemu na »silu« ili u kolu svaki momak ima pravo da priđe bilo kojoj djevojci i da »prodivani« ili igra sa njom. Pri tome može da »smjeni« već prisutnog momka, kao što može i on da bude »smjenjen« od drugih prisutnih momaka. Kod »smjene«, po pravilu, nije smelo biti nikakve ljutnje »smjenjenog« momka.
Već na prvi pogled možemo konstatovati da je praksa »liganja« strukturalno identična praksi »smjene«. Naime, zajednička su im tri osnovna elementa. Ako je a) »liganje« i b) »smjena«, imamo slijedeću komplementarnost:
1. Društvena kategorija
a) porodični interes u sklopu sa moralnim regulativima,
b) igra kao društveni interes i regulativ.
2. Individualne potrebe
a) proba, isprobavanje, odabir,
b) promjena – odabir.
3. Razriješenje društvene situacije
a) uži izbor, kandidatura i, dalje, »otmica« – »bjekstvo«,
b) odabir, kandidatura.
»Smjena« u kolu (ali i na »silu«) ujedno je bila i jedna od prilika za odabir kandidata sa kojima će se upražnjavati »liganje«. Osim toga, prikupljeni materijal nas upućuje na pojavu »ašikovanja« i između pripadnika različitih konfesija. Prema kazivačima ovo »ašikovanje« nikako se ne može podvesti pod onaj »klasičan« tip orijentalno »obojenog« ašikovanja, poznatog nam iz gradova i sela Bosne, te iz bosanskih »sevdalinki«. Nema u Drežnici onog ekstremnog fatalizma, potpune predanosti sudbini i melanholične note, gdje ljubav »općenito ima žig vječne nerealizirane čežnje«. Ovde, u Drežnici, kazivači pričaju o sasvim drugom obliku »ašikovanja«; ono je otvorenije, jasnije, konkretnije, parovi stupaju (čak i ako su različitih konfesija) u intimnije kontakte, »drpuljaju se«, baš kao što je to izraženo i u praksi “liganja”.
S obzirom da je o praksi »liganja« veoma malo pisano, u tom smislu što donedavno nije bilo pokušaja detaljnijeg objašnjenja, ipak možemo, u kontekstu opštih društvenih tokova u Drežnici, smatrati da ova praksa nije bila baš toliko strana Muslimanima kako oni danas tvrde. Najvjerovatnije nisu imali potpuno izgrađen kod po kome je ona društveno funkcionisala, ali nas komparacija sa praksom »smjene« sasvim sigurno navodi na izvjesne refleksije potisnute prakse »liganja«. Budući da ne raspolažemo dostatnim komparativnim materijalom, te izvornim, terenskim, nećemo se ovde upuštati u razmatranje socijalnih efekata koji su mogli proizići iz upražnjavanja ove prakse, uz napomenu da se u ovom obliku ona održala sve do pedesetih godina (1950. god.).
U kontekstu ove problematike najznačajnija je odrednica da u prošlosti unutar Drežnice nije bilo mješovitih brakova. Čini se da je introvertnost seoske, kao i konfesionalne sredine bila izrazita, posebno kod muslimanskog stanovništva. Tek od prije tridesetak godina primjetna su izvjesna otvaranja, tako da danas u Drežnici ima mnogo mješovitih brakova.
——————————————————-
Običaj «liganja»: Poslije “mlađanog sila” idu cure spavat na sijeno, u štalu. Momci su mogli obiti i vrata od štale i cure svezati uzicom od dugih gaća ispod koljena i svitnjak sveži oko pasa na leđa, da momak ne može odriješiti, ni prst da ne može uvući ispod uzice. Momci su to radili da bi vidili koja je cura “tvrđa dati”, koja se bolje može braniti – ta bi bila na cijeni i takva bi se najprije udala. Roditelji su znali koja cura s kojim momkom “liže”. Bilo je slučajeva da po tri momka dođu jednoj curi, jedan se digni drugome i sa svakim se ona drpuljaj pod gunjem. Četvrtkom i nedeljom bi bilo redovno mlađano sijelo, kad bi se išlo ligat s momcima, obično, a drugim danima s momcima koje nisu baš željele sebi, ali bi ih primale da malo prkose onim momcima koje bi cure više simpatisale.

Što se tiče užeg porodičnog života, ustanovljeno je postojanje zadruga. Prema najnovijim popisima i danas postoji nekoliko vrlo brojnih porodica koje žive u nešto izmjenjenoj zadružnoj formi. Kao što se moglo i očekivati pojam zadruga, zadružni, u ovom kontekstu nije poznat, već su se upotrebljavali izrazi “zajednica”, “velika familija”, “velika kuća” i slićno.
Prema podacima sa terena u vezi sa oblicima i organizacijom zadruga nisu uočeni neki novi momenti. Kao što je već napomenuto, najviše podataka o zadružnom životu smo dobili u zaseocima Gornje Drežnice. Po važnosti bi izdvojili podatke o podjeli poslova u vezi sa hijerarhijskom strukturom po polu i dobi, te načinu diobe. Nevjesta (»nevista«) loži vatru, donosi drva i vodu, muze, ako je najmlađa, poslužuje muškarce pri jelu, te radi na zemlji (»bašča« i njiva). »Dica« idu za stokom (»hajvan«), i to obično po dvoje (dječaci). Ženska djeca (curice) idu »u drva«. Generalna podjela je, prema tumačenju nekolicine starijih kazivača, izgledala ovako: muškarci u polje, tj., rad na zemlji, a žene u šumu (po drva) i oko stoke. U principu svako je imao svoja zaduženja i nije bilo smjenjivanja (kažu: »Domaćica naređuje, stopanica radi«). Stari mlinar Ahmed Pinjić nam je pričao o podjeli poslova unutar njihove zajednice. Imao je tri brata, te su napravili zajednički mlin. Dok se nisu podjelili, uvijek je jedan od braće bio Stalni mlinar, a ostali su radili druge poslove. Nakon diobe mlin je ostao zajednički i onda su se braća mjenjala svaki dan i tako podjednako uzimala »ujam«. Dok su još bili u zajednici, za ispravnost mlinskog mehanizma brinuo se onaj stalni mlinar, dok su u slučaju da nešto na samoj zgradi treba popravljati (npr. krov) radili svi zajedno.
Prema kazivanju Đule Balić, koja je prije udaje živjela u zajednici sa roditeljima, sestrom i tri oženjena brata, svaki od braće je imao posebnu parcelu (veličine »tora« za ovce) pod krastavcem. Koristili su ga za potrebe svoje uže porodice. Krastavac je dobar protiv žeđi, te su ga u torbama nosili čobani kada bi išli za »hajvanom« (stokom). Ova pojava minimalnog privatnog vlasništva u sklopu zajednice vlasništva »velike familije« već upućuje na početne faze raslojavanja zadruga. Pojavu su kazivači datirali periodom između dva svjetska rata.
Kod Muslimana je starješina zadruge najčešće bio otac ili najstariji brat. Ako otac umre, majka je bila starešica sve dok najstariji sin ne stasa za tu dužnost, a nekada i duže.
S obzirom da u ovom kontekstu Drežnica ne predstavlja izuzetak, ovom prilikom ćemo se zadržati na formalnim okvirima diobe “komuna”.
Jedan od postupaka je bio »na kure«, pri čemu su izvlačene slamke (ili štapići) različite dužine. Noviji postupak je bio izvlačenje papira iz kape, pri čemu je jedan papir probušen (»prošubljen«). Ovi postupci su primjenjivani u slučaju da iz bilo kojih razloga nije postignut dogovor oko toga ,ko dijeli, a ko »probira«. U normalnim okolnostima, ako je zajednica braće, najstariji brat dijeli, a najmlađi »probira«. Ako je otac živ, on dijeli. Žensko čeljade može dobiti dio samo u slučaju ako je otac (ujedno i domaćin) umro. U protivnom dijele samo braća. Na staru kuću se obično »nabacivalo« nešto od »hajvana« (najčešće vo). »Gleda« se da svi dobiju jednako, pa se zato po potrebi »nabacuje«. Ako baš nikako nisu mogli da se nagode, zvali su »viđenije« ljude iz sela da oni “presude”. Hrana se dijelila po glavama (i suho meso i žito – jednako). Vuna se dijelila tako što cure (neudate), ako ih ima, prve »probiru« iz »komuna«, pa se tek onda vrši »dioba«. Ono što one »proberu vunu« ne računa se u diobu. Trudnica je dobijala jednako kao i ostali, jer, kako kažu, nije se znalo hoće li roditi živo ili mrtvo dijete. Stočna hrana (sijeno) dijelilo se prema broju stoke. I na kraju, otac je išao kod sina kod kojeg je on htio.
Kao što je već naprijed spomenuto, i u periodu 1979 – 1981. godine u Drežnici je postojalo nekoliko veoma brojnih porodica, koje žive u nešto izmjenjenoj zadružnoj formi. Na ovim savremenim primjerima se mogu razlikovati, uglavnom, dva oblika – očinske i bratske zadruge. Kod ovog drugog oblika broj članova nije u direktnoj vezi sa zadružnim stilom, tako da se prema zvaničnim podacima popisa često i ne vidi da su braća samo formalno u zasebnim domaćinstvima. Zvanični podaci dobro oslikavaju stanje očinskih zadruga. Kao što smo već konstatovali, kod Muslimana je koherentnost domaćinstava izrazitija, pa prema nepotpunim podacima (nedostaju podaci za dva manja zaseoka u Donjoj Drežnici) danas u Drežnici živi dvadesetak porodica u izvjesnoj zadružnoj formi, dok je kod Hrvata ustanovljeno šest takvih porodica, od kojih niti jedna nema više od deset članova. Kod Muslimana je uobičajen raspon broja članova u ovoj grupi porodica između 10 i 15. Najbrojnija je porodica Balić Omera – 21 član. U tri muslimanske porodice iz prethodno naznačene skupine na čelu domaćinstva su žene. Kod Hrvata nije bilo takvih primjera, a nisu ustanovljeni ni recentno, preko kazivača.
Kao veoma interesantna pojava, koja je »isplivala« za vrijeme provedenih istraživanja, jeste pitanje društvenog položaja žene, posebno u sklopu, savremenih uslova. Naime, žena, koja je kod muslimanskog življa imala i formalno povoljan status (mogla je biti i starješina domaćinstva), te je u periodu velikih zajednica – gledano po generacijama – imala strogo određene privredne i društvene obaveze i prava, u savremenim uslovima kao da prima na sebe cijelokupan teret domaćeg, tačnije, tradicionalnog privređivanja. Iz razloga što je, uglavnom, muški dio porodice i seoskog društva uopšte počeo masovnije da traži nova i dopunska zanimanja izvan tradicionalnih okvira, oni su pali na teret žena. Feminizacija privrede, posebno poljoprivrede, u Drežnici se vrlo dobro može pratiti prema principima promjena u strukturi privređivanja seoskog društva u savremenim uslovima.
————————————————–
»Ujam« je predstavljao dio od samljevenog žita koji pripada mlinaru kao nadoknada za uloženi rad. Na 20 kg (ranije »oka«) žita mlinar je dobijao 1 kg (1 oku), a to je važilo za svaku vrstu žita. Prema kazivanju A. Pinjića bilo je ranije stalnih mušterija koje su uvijek dolazile kod »svog« mlinara. Takav obično ide da melje kod »svog kuma«; kazivalo se: »Idem kod kuma, neće mi uzet ujma«, a mlinar misli: »Eto meni kuma, daće mi dva ujma«. O ovom mlinu svjedoči i gruntovni uložak 156, mlinište (2836), upis. 1890. godine: Vlasnici – 1. A. Škegrić (Halila), 2. H. Škegrić, zvani Pinjić (Omera) i još devet (9) dijelovnika iz familije Škegrić-Pinjić (ukupno 11). Od ovih dvije (2) Škegrićke udate u Duliće i Cokiće nose svoje dijelove.

SOCIJALNI EFEKTI SAVREMENIH PROMJENA

Seosko društvo je na širem području Balkana u posljednjih stotinu godina preživljavalo velike promjene. Sedamdesetih godina prošlog vijeka na području Bosne i Hercegovine realno su započete intenzivne transformacije ekonomskog i sporadičnog života seoskih zajednica. Opšte karakteristike transformacije tradicionalne seoske kulture razlikuju se prema geografskim područjima, a ono što nas ovde interesuje jeste činjenica da su se patrijarhalne karakteristike seoskog života krajem 19-og i početkom 20-og vijeka u društvenim zajednicama planinskih oblasti u daleko većoj mjeri sačuvale. Sve ove opšte karakteristike, uz neke lokalne varijacije, nalazimo i na području Drežnice. Drugim riječima, princip po kome su nizinska područja bila u boljoj poziciji za komuniciranje, te i podložnija bržim promjenama sopstvene kulturne strukture, nasuprot planinskim oblastima gdje su se društvene promjene daleko sporije odvijale, nalazimo – kao što smo već prethodno iznijeli – »u malom« na primjeru Drežnice. Stoga su iz ovog perioda očita veća pomjeranja među stanovništvom Donje Drežnice, oni se brže otvaraju i procesi transformacija su očitiji.
Kao što smo vidjeli, socijalna struktura tradicionalnog seoskog društva se u Drežnici mijenjala naročito pod uticajem prodora robno-novčanih odnosa, kao i pojedinih zakonskih odredaba koje nisu išle u prilog održanju zadružne forme života. Na terenu se recentno mogla ustanoviti jedna promijenjena forma zadružnog stila, čije se karakteristike očituju u promijeni ekonomske strukture, gdje se u zajednici vlasništva pajavljuje minimalno privatno vlasništvo pojedinaca ili pojedinih bračnih jedinica. Dalja transformacija, naročito intenzivna u poratnom periodu, koja se odvijala u sastavu opštejugoslovenskih suštinskih socijalnih promjena, ide u smislu usitnjavanja zajednica na nuklearne forme, iako to ne znači i krajnji raspad zadružne strukture. U ovoj fazi dolazi do izražaja izvjestan unutrašnji (u zajednici) sukob između tradicionalnog poštovanja zajedničkog rada i, uopšte, zajedničkih interesa i narastanja individualnih, tj., nuklearno-porodičnih interesa. Zajednički rad na već izdijeljenim obradivim površinama postaje u ovoj fazi osnovna nit koja povezuje izdjeljene članove zajednice. Ova nit povezanosti se odražava više-manje i danas, već u zavisnosti od konkretnih prilika. Mlađe generacije, iako odvojene ekonomski, a često i prostorno, i dalje poštuju tradicionalnu i, rekli bismo, moralnu obavezu da zajedno sa svojim roditeljima i srodnicima obrađuju nekadašnju zajedničku zemlju, te se u tom smislu ponašaju kao članovi nekadašnje zadružne porodice. Iako je tendencija ka gubljenju ovakvih veza dosta izražena, postoji jedan momenat koji će sigurno još nekoliko generacija upućivati na ovako naklono ponašanje prema tradicionalnim formama. To je upravo sama seoska sredina, jer su tradicionalne moralne regule u Drežnici kao »seoskoj zajednici«, preciznije sredini, još veoma jake. Ne smijemo izgubiti iz vida da je potreba zajedničkog rada i pomaganja u radu, bilo na nivou porodice ili šire zajednice, produkt sistema naturalne privrede, a savremena situacija u rodbinskim odnosima upravo poprima neke naturalne forme.
Konkretno, svaka pomoć pružena od rođaka iz grada biva obilno nagrađena od rodbine iz sela, uglavnom u naturalnim proizvodima. U ovoj fazi ispomaganje rođaka unutar seoske sredine aklamira se i sprovodi razmjenom rada, a već je prisutna tendencija supstitucije fizičkog rada novčanim i dijelom materijalnim sredstvima. Ovakve tendencije biće jasnije ako razjasnimo novonastale unutarporodične odnose.
Dakle, paralelno sa pomenutim procesima (u poratnom periodu) odvija se i narastanje individualnih, nuklearno-porodičnih interesa. Kažemo, individualnih, jer su nosioci ovih tendencija muškarci (kategorija muž – otac), koji su u situaciji da moraju zadovoljiti porodični, kao i uži, lični interes, koji je, međutim, još pod uplivom tradicionalnog seoskog javnog mjenja. Porodični interes se zadovoljava promjenom, ili proširenjem ekonomike domaćinstva – karakteristična su zapošljavanja u nepoljoprivrednim granama, kao i odlasci na povremeni rad u inostranstvo. Lični interes je na razini zadovoljavanja pozicije autoriteta, kako unutar porodice, tako i prema seoskoj sredini. Da bi očuvao ovaj novi autoritet (novi je u odnosu na nekadašnji u zadružnoj porodici), nosiocu su potrebna materijalna sredstva, tj. novi izvori prihoda, jer to diktiraju izmjenjeni društveno-ekonomski uslovi. U ovoj savremenoj fazi dolazi i do nove preraspodijele poslova unutar nuklearne porodice, kao i u odnosu na nekadašnju zajednicu. Muž – otac se zapošljava u »društvenoj službi«, ženi – majci prepušta brigu o imanju i porodici, ona postaje nosilac unutarporodičnog života. Održavanje bliskih rodbinskih veza, takođe, većim dijelom ide preko nje, naročito u razmjeni rada. Žena – majka je u novoj preraspodijeli poslova daleko više opterećena – tradicionalna ekonomija, tačnije, osnova te ekonomije – poljoprivreda počiva na njenom radu. Ova »feminizacija« poljoprivrede se u Drežnici, kao što je već napomenuto, vrlo dobro može pratiti prema principima promjena u strukturi privređivanja seoskog društva u savremenim uslovima. Opštejugoslovenski proces deagrarizacije nakon drugog svjetstkog rata i promjena društveno-ekonomskih odnosa uslovili su znatnu heterogeniziranost socijalno-profesionalnih struktura u selu uopšte. Za početke ovog procesa karakteristični su trendovi ka deagrarizaciji uglavnom muškaraca, jer je početni stadijum industrijalizacije više angažovao mušku radnu snagu. Za Drežnicu je utvrđeno da se proces deagrarizacije pojavio već u predratnoj, kapitalističkoj epohi. S obzirom da u blizini nije tada postojao neki jači industrijski centar, dominirali su drugi oblici seljakovog odvajanja od sopstvenog imanja, pri čemu je naročito bilo izraženo nadničenje u Bijelom Polju. Tada se intenziviraju i druge dijelatnosti, npr. šverc duhanom. Već tada je žena počela postepeno da preuzima ulogu u porodici koju danas ima, ujedno zadržavajući sve tradicijom propisane obaveze.
Slaba apsorpciona moć industrije u poratnom periodu (2. svjetski rat) na ovom širem području uslovila je da se stanovništvo Drežnice još intenzivnije usmjeri na uzgoj koza. Prema podacima iz Mjesnog ureda Drežnica koza je do 1952. godine bilo oko 24.000 grla. Zakon o zabrani držanja koza nije se u početku u Drežnici striktno provodio, pa su seljaci imali u kozama dobar izvor prihoda. Kada su mjere pooštrene, dovijali su se na razne načine, »pilali« su kozama rogove, navlačili na njih ovčije kože i sl., samo da im ne bi bile oduzete. Tako su se koze u Drežnici očuvale i namnožile. Godine 1969. iz opštine je stiglo naređenje o zaplijeni svih koza u Drežnici, te je izašla inspekcija i milicija. Prema pričanju seljaka išli su od kuće do kuće i klali koze. Pošto je naređenje bilo da se plijeni, a ne kolje, predsjedniku opštine je sa žalbom otišlo 150 Drežnjaka, te su inspekcija i milicija povučene. Tako je došlo do tolerancije koja traje sve do današnjih dana. Prema podacima Mjesnog ureda Drežnica 1978. godine je u Drežnici bilo oko 2.500 koza. Izgleda da su događaji iz 1969. godine unijeli određeno nespokojstvo među stanovnike, te se oni postepeno orijentišu na druga zanimanja i sigurnije izvore prihoda. Već početkom sedamdesetih godina blizu 300 Drežnjaka je krenulo na privremeni rad u inostranstvo, uglavnom u Njemačku i Austriju, tako da su koze zanemarene. U ovom periodu se intenzivirao i već prisutan trend zapošljavanja van poljoprivrede, tj. u »društvenim službama«. Nije ni potrebno posebno naglašavati da se kod uključivanja u vanpoljoprivredne dijelatnosti, kao i kod odlazaka na rad u inostranstvo, pretežno radi o muškoj radnoj snazi. Žena je u ovoj fazi već sasvim preuzela ulogu »čuvara« imanja i nosioca tradicionalne poljoprivredne dijelatnosti. Prema podacima za 1978. godinu u mjesnoj zajednici Drežnica je od ukupno 550 domaćinstava bilo 200 čisto poljoprivrednih, od čega na samu Drežnicu otpada oko 170 čisto poljoprivrednih domaćinstava. Od ovih 170 domaćinstava 30 je staračkih i ona primaju ne baš redovnu socijalnu pomoć. Potrebno je ovde napomenuti da ova domaćinstva uživaju potporu kako mlađih, odvojenih članova nekadašnje velike porodice, tako i rodbine iz samog sela, što se kao pojava uklapa u kontekst prethodnih rasprava o zadržavanju, donekle promjenjene, zadružne forme u interpersonalnim i porodičnim odnosima.
Pad uplivom pozitivnih zakonskih normi zadruga je odavno izgubila značaj pravnog lica, te je zamrla funkcija pravne odgovornosti za poslijedice postupaka njenih članova. Preostale su samo moralne sankcije u užem rodbinskom krugu. Postepeno se zapostavlja zajedničko proslavljanje porodičnih i vjerskih praznika, što se u smislu reduciranja društvenih veza, odražava i na širu seosku sredinu. Naime, kao da postepeno zamiru međusobna pozivanja npr. na Bajram ili Božić, premda ovo implicira i uticaj drugih, savremenih drištveno-ekonomskih faktora. Posmatranjem nekih savremenih primjera zadružnih formi zapazili smo pojave koje mogu indicirati postojanje – uslovno nazvano »predvojene zadruge«. Postojanje, te nekadašnja, a sporadično i današnja upotreba ljetnjih stočarskih stanova na padinama Čvrsnice i Čabulje upućuju nas na pojave prelaznih oblika predvojenog života nekadašnjih zadruga u Drežnici.
—————————————————–
Prema kazivačima u šverc duhanom su išli isključivo muškarci. Svakako da je jedan od povoda deagrarizacije bio i već ranije započet proces zamiranja vinogradarstva, čije uzroke treba tražiti u razornim naletima filoksere, te nemogućnosti Drežnjaka da ih uspješno odbrane od ove bolesti. Kako su nam kazivači govorili, toponim lokaliteta »Izbe« u ataru zaseoka Lisičine nastao je po vinskim podrumima kojih je tu nekada najviše bilo. I pregledom katastarskih čestica primjetili smo da je uz većinu parcela naznačeno da su ranije bili vinogradi.

Seosko društvo je na širem području Balkana u posljednjih stotinu godina preživljavalo velike promjene. Sedamdesetih godina prošlog vijeka na području Bosne i Hercegovine realno su započete intenzivne transformacije ekonomskog i sporadičnog života seoskih zajednica. Opšte karakteristike transformacije tradicionalne seoske kulture razlikuju se prema geografskim područjima, a ono što nas ovde interesuje jeste činjenica da su se patrijarhalne karakteristike seoskog života krajem 19-og i početkom 20-og vijeka u društvenim zajednicama planinskih oblasti u daleko većoj mjeri sačuvale. Sve ove opšte karakteristike, uz neke lokalne varijacije, nalazimo i na području Drežnice. Drugim riječima, princip po kome su nizinska područja bila u boljoj poziciji za komuniciranje, te i podložnija bržim promjenama sopstvene kulturne strukture, nasuprot planinskim oblastima gdje su se društvene promjene daleko sporije odvijale, nalazimo – kao što smo već prethodno iznijeli – »u malom« na primjeru Drežnice. Stoga su iz ovog perioda očita veća pomjeranja među stanovništvom Donje Drežnice, oni se brže otvaraju i procesi transformacija su očitiji.
Kao što smo vidjeli, socijalna struktura tradicionalnog seoskog društva se u Drežnici mijenjala naročito pod uticajem prodora robno-novčanih odnosa, kao i pojedinih zakonskih odredaba koje nisu išle u prilog održanju zadružne forme života. Na terenu se recentno mogla ustanoviti jedna promijenjena forma zadružnog stila, čije se karakteristike očituju u promijeni ekonomske strukture, gdje se u zajednici vlasništva pajavljuje minimalno privatno vlasništvo pojedinaca ili pojedinih bračnih jedinica. Dalja transformacija, naročito intenzivna u poratnom periodu, koja se odvijala u sastavu opštejugoslovenskih suštinskih socijalnih promjena, ide u smislu usitnjavanja zajednica na nuklearne forme, iako to ne znači i krajnji raspad zadružne strukture. U ovoj fazi dolazi do izražaja izvjestan unutrašnji (u zajednici) sukob između tradicionalnog poštovanja zajedničkog rada i, uopšte, zajedničkih interesa i narastanja individualnih, tj., nuklearno-porodičnih interesa. Zajednički rad na već izdijeljenim obradivim površinama postaje u ovoj fazi osnovna nit koja povezuje izdjeljene članove zajednice. Ova nit povezanosti se odražava više-manje i danas, već u zavisnosti od konkretnih prilika. Mlađe generacije, iako odvojene ekonomski, a često i prostorno, i dalje poštuju tradicionalnu i, rekli bismo, moralnu obavezu da zajedno sa svojim roditeljima i srodnicima obrađuju nekadašnju zajedničku zemlju, te se u tom smislu ponašaju kao članovi nekadašnje zadružne porodice. Iako je tendencija ka gubljenju ovakvih veza dosta izražena, postoji jedan momenat koji će sigurno još nekoliko generacija upućivati na ovako naklono ponašanje prema tradicionalnim formama. To je upravo sama seoska sredina, jer su tradicionalne moralne regule u Drežnici kao »seoskoj zajednici«, preciznije sredini, još veoma jake. Ne smijemo izgubiti iz vida da je potreba zajedničkog rada i pomaganja u radu, bilo na nivou porodice ili šire zajednice, produkt sistema naturalne privrede, a savremena situacija u rodbinskim odnosima upravo poprima neke naturalne forme.
Konkretno, svaka pomoć pružena od rođaka iz grada biva obilno nagrađena od rodbine iz sela, uglavnom u naturalnim proizvodima. U ovoj fazi ispomaganje rođaka unutar seoske sredine aklamira se i sprovodi razmjenom rada, a već je prisutna tendencija supstitucije fizičkog rada novčanim i dijelom materijalnim sredstvima. Ovakve tendencije biće jasnije ako razjasnimo novonastale unutarporodične odnose.
Dakle, paralelno sa pomenutim procesima (u poratnom periodu) odvija se i narastanje individualnih, nuklearno-porodičnih interesa. Kažemo, individualnih, jer su nosioci ovih tendencija muškarci (kategorija muž – otac), koji su u situaciji da moraju zadovoljiti porodični, kao i uži, lični interes, koji je, međutim, još pod uplivom tradicionalnog seoskog javnog mjenja. Porodični interes se zadovoljava promjenom, ili proširenjem ekonomike domaćinstva – karakteristična su zapošljavanja u nepoljoprivrednim granama, kao i odlasci na povremeni rad u inostranstvo. Lični interes je na razini zadovoljavanja pozicije autoriteta, kako unutar porodice, tako i prema seoskoj sredini. Da bi očuvao ovaj novi autoritet (novi je u odnosu na nekadašnji u zadružnoj porodici), nosiocu su potrebna materijalna sredstva, tj. novi izvori prihoda, jer to diktiraju izmjenjeni društveno-ekonomski uslovi. U ovoj savremenoj fazi dolazi i do nove preraspodijele poslova unutar nuklearne porodice, kao i u odnosu na nekadašnju zajednicu. Muž – otac se zapošljava u »društvenoj službi«, ženi – majci prepušta brigu o imanju i porodici, ona postaje nosilac unutarporodičnog života. Održavanje bliskih rodbinskih veza, takođe, većim dijelom ide preko nje, naročito u razmjeni rada. Žena – majka je u novoj preraspodijeli poslova daleko više opterećena – tradicionalna ekonomija, tačnije, osnova te ekonomije – poljoprivreda počiva na njenom radu. Ova »feminizacija« poljoprivrede se u Drežnici, kao što je već napomenuto, vrlo dobro može pratiti prema principima promjena u strukturi privređivanja seoskog društva u savremenim uslovima. Opštejugoslovenski proces deagrarizacije nakon drugog svjetstkog rata i promjena društveno-ekonomskih odnosa uslovili su znatnu heterogeniziranost socijalno-profesionalnih struktura u selu uopšte. Za početke ovog procesa karakteristični su trendovi ka deagrarizaciji uglavnom muškaraca, jer je početni stadijum industrijalizacije više angažovao mušku radnu snagu. Za Drežnicu je utvrđeno da se proces deagrarizacije pojavio već u predratnoj, kapitalističkoj epohi. S obzirom da u blizini nije tada postojao neki jači industrijski centar, dominirali su drugi oblici seljakovog odvajanja od sopstvenog imanja, pri čemu je naročito bilo izraženo nadničenje u Bijelom Polju. Tada se intenziviraju i druge dijelatnosti, npr. šverc duhanom. Već tada je žena počela postepeno da preuzima ulogu u porodici koju danas ima, ujedno zadržavajući sve tradicijom propisane obaveze.
Slaba apsorpciona moć industrije u poratnom periodu (2. svjetski rat) na ovom širem području uslovila je da se stanovništvo Drežnice još intenzivnije usmjeri na uzgoj koza. Prema podacima iz Mjesnog ureda Drežnica koza je do 1952. godine bilo oko 24.000 grla. Zakon o zabrani držanja koza nije se u početku u Drežnici striktno provodio, pa su seljaci imali u kozama dobar izvor prihoda. Kada su mjere pooštrene, dovijali su se na razne načine, »pilali« su kozama rogove, navlačili na njih ovčije kože i sl., samo da im ne bi bile oduzete. Tako su se koze u Drežnici očuvale i namnožile. Godine 1969. iz opštine je stiglo naređenje o zaplijeni svih koza u Drežnici, te je izašla inspekcija i milicija. Prema pričanju seljaka išli su od kuće do kuće i klali koze. Pošto je naređenje bilo da se plijeni, a ne kolje, predsjedniku opštine je sa žalbom otišlo 150 Drežnjaka, te su inspekcija i milicija povučene. Tako je došlo do tolerancije koja traje sve do današnjih dana. Prema podacima Mjesnog ureda Drežnica 1978. godine je u Drežnici bilo oko 2.500 koza. Izgleda da su događaji iz 1969. godine unijeli određeno nespokojstvo među stanovnike, te se oni postepeno orijentišu na druga zanimanja i sigurnije izvore prihoda. Već početkom sedamdesetih godina blizu 300 Drežnjaka je krenulo na privremeni rad u inostranstvo, uglavnom u Njemačku i Austriju, tako da su koze zanemarene. U ovom periodu se intenzivirao i već prisutan trend zapošljavanja van poljoprivrede, tj. u »društvenim službama«. Nije ni potrebno posebno naglašavati da se kod uključivanja u vanpoljoprivredne dijelatnosti, kao i kod odlazaka na rad u inostranstvo, pretežno radi o muškoj radnoj snazi. Žena je u ovoj fazi već sasvim preuzela ulogu »čuvara« imanja i nosioca tradicionalne poljoprivredne dijelatnosti. Prema podacima za 1978. godinu u mjesnoj zajednici Drežnica je od ukupno 550 domaćinstava bilo 200 čisto poljoprivrednih, od čega na samu Drežnicu otpada oko 170 čisto poljoprivrednih domaćinstava. Od ovih 170 domaćinstava 30 je staračkih i ona primaju ne baš redovnu socijalnu pomoć. Potrebno je ovde napomenuti da ova domaćinstva uživaju potporu kako mlađih, odvojenih članova nekadašnje velike porodice, tako i rodbine iz samog sela, što se kao pojava uklapa u kontekst prethodnih rasprava o zadržavanju, donekle promjenjene, zadružne forme u interpersonalnim i porodičnim odnosima.
Pad uplivom pozitivnih zakonskih normi zadruga je odavno izgubila značaj pravnog lica, te je zamrla funkcija pravne odgovornosti za poslijedice postupaka njenih članova. Preostale su samo moralne sankcije u užem rodbinskom krugu. Postepeno se zapostavlja zajedničko proslavljanje porodičnih i vjerskih praznika, što se u smislu reduciranja društvenih veza, odražava i na širu seosku sredinu. Naime, kao da postepeno zamiru međusobna pozivanja npr. na Bajram ili Božić, premda ovo implicira i uticaj drugih, savremenih drištveno-ekonomskih faktora. Posmatranjem nekih savremenih primjera zadružnih formi zapazili smo pojave koje mogu indicirati postojanje – uslovno nazvano »predvojene zadruge«. Postojanje, te nekadašnja, a sporadično i današnja upotreba ljetnjih stočarskih stanova na padinama Čvrsnice i Čabulje upućuju nas na pojave prelaznih oblika predvojenog života nekadašnjih zadruga u Drežnici.
—————————————————–
Prema kazivačima u šverc duhanom su išli isključivo muškarci. Svakako da je jedan od povoda deagrarizacije bio i već ranije započet proces zamiranja vinogradarstva, čije uzroke treba tražiti u razornim naletima filoksere, te nemogućnosti Drežnjaka da ih uspješno odbrane od ove bolesti. Kako su nam kazivači govorili, toponim lokaliteta »Izbe« u ataru zaseoka Lisičine nastao je po vinskim podrumima kojih je tu nekada najviše bilo. I pregledom katastarskih čestica primjetili smo da je uz većinu parcela naznačeno da su ranije bili vinogradi.

Prema tumačenju starijih kazivača Drežnica je bila »i za starog vakta« poznata po uzgoju koza. Uz prirodne uslove za optimalan uzgoj koza je Drežnjacima bila od višestruke koristi (mlijeko, meso, kostrijet) ne zahtevajući pri tome oko sebe »velika posla«. Uz sjemeni luk (arpadžik) koze su Drežnjacima bile važan »izvozni artikal« na sajmove u Rakitno i Duvno.
Prema navodima u »Rezultati popisa marve u Bosni i Hercegovini od godine 1895.-1896., koza je u Drežnici bilo 8.439 grla (dvostruko više nego ovaca – 4.121). Prema popisu iz 1910. godine koza je u Drežnici bilo 7.981 grlo, a ovaca je bilo 3.730. Komparacija sa brojem koza do 1952. godine (24.000 grla) dovoljno govori u prilog prethodno iznesenih ocijena.
Mjesnoj zajednici Drežnica pripada i selo Vrdi, koje nije obuhvaćeno istraživanjem. Interesantan je odnos broja penzionera praćen od najudaljenijeg i geografski najvišeg dijela Drežnice, preko srednjeg, do ušća: Gornja Drežnica – 8, Striževo – 10, Donja Drežnica – 49. Svakako je i ovo jedan od pokazatelja da je Donja Drežnica u pogledu procesa deagrarizacije bila prva na udaru. Ova primarnost je u izvijesnoj mjeri i danas. Socijalna slojevitost na nivou nekadašnje seoske zajednice nije praktično ništa izgubila na strukturi. Sa ovim u vezi karakteristična je opaska jednog starijeg kazivača kada je govorio o svome komšiji: »Bio siromah, pa ga niko nije primao u društvo«. Uz mogućnost da, ovako formulisana, ova opaska može biti refleksija savremenih, dakle promjenjenih shvatanja, navodimo je zato što ju je izrekao čovjek koji je zapamtio i onaj “stari vakat”. U kauzalnoj vezi sa ovim su i prethodna razmišljanja o »autoritarnom krugu« starinačkih porodica, transformaciji autoriteta unutar porodice sa implikacijom na seosku sredinu, heterogenosti proizvodnje, »feminizaciji poljoprivrede« itd. Dakle, socijalna slojevitost je u sklopu savremenih, suštinskih društvenih promjena unekoliko ublažena, međutim, i dalje dijeluje u okviru društvenih procesa, tj. odnosa, u modernom poljoprivrednom gospodarstvu vrijednost gotovine, stočnog fonda i inventara u najmanju je ruku jednaka vrijednosti zemlje i zgrada. Akumulacija kapitala nije više značajna sama po sebi, već samo kao sredstvo za povećanje proizvodnje, a prihodi sada postaju glavno mjerilo društvene diferencijacije«.
Bilo je slučajeva, gdje je dio porodice izlazio izvjesno vrijeme, ljeti, na planinu u privremeno stočarsko naselje radi pomoći oko stoke i drugih poslova. Kod ovakve porodice, dakle, nema zajedničkog života. Oni izvjestan dio godine ne žive u jednoj kući, ne okupljaju se oko jednog ognjišta i ne jedu sa iste trpeze (sofre). Oni se ne sastaju svi ni prilikom velikih praznika i svečanosti. Zbog svega toga vode život kao da je to samostalno domaćinstvo. Nema oštre granice između kompaktne i predvojene zadruge. Glavni prelazni oblik je zadruga koja se bavi stočarstvom sa sezonskim kretanjima i čiji onda jedan dio članova svake godine provodi sa stokom po nekoliko mjeseci daleko od kuće. Kad nastane teskoba ili se jave druge teškoće, zadruga kupuje ili prisvaja nove komplekse zemljišta. Ako potreba iziskuje stalno prisustvo na svakom kompleksu, onda se zadruga predvaja, pa jedan dio čeljadi odlazi na novo imanje koje postaje filijalna ekonomija. Na primjer, po narodnoj tradiciji Zagreblje, Bunčići i Poglavica su stara naselja u Gornjoj Drežnici, dok su Draga i Lisičine nastale tek u novije vreme kada su se stanovnici pomenutih, starijih sela iseljavali da bi bili bliže pašnjacima na Čabulji i Čvrsnici. Ovo narodno tumačenje potkrepljuju podaci iz Zemljišno-knjižnog ureda u Mostaru, prema kojima se vidi da su u vrijeme sastavljanja gruntovnice (1890. god.) u Dragi, npr., bile stalno nastanjene samo porodice Mahmuta i Saliha Cokića, dok su preci današnjih stanovnika ovih sela (Drage i Lisičina) u to vrijeme ovde samo privremeno boravili.
U savremenim uslovima ova predvojenost je poprimala još izrazitiji karakter, pa se može uočiti i sasvim nova tipologizacija predvojene porodice. Možemo konstatovati da Drežnica, u ovom smislu, bitno ne odstupa od već utvrđenih tipova. Prethodno smo rekli da savremeni položaj žene u Drežnici podrazumjeva uz primanje novih i zadržavanje tradicionalnih zaduženja. To dovoljno ilustruju i spoljne manifestacije, naročito u situacijama kada je žena poslom van kuće. Rijetko se u Drežnici sretne žena, bilo da nosi »list« ili drva, »goni hajvan« i dr., a da u rukama nema pletivo. Pojava je karakteristična za pripadnice starije i srednje generacije, dok je kod mlađih, u dobroj, mjeri, već prisutan otpor sa znacima “odbacivanja”.
Ali kao da u ovoj sredini još nema dovoljno razumjevanja za položaj žene, koja najčešće ne svojom voljom igra višestruku društvenu ulogu. To i ne čudi ako uzmemo u obzir neke tradicionalne momente oslabađanja od društvenog koda (praksa »liganja«, npr.) kao fiktivne modele slobode u ovom slučaju kao slobode odabira i seksualnog ponašanja), pri čemu je autoritarno ograničavanje, (koje vrši društvo, svjedočilo o dubokom konfliktu između individue i društva, to jest o obimu u kome je sloboda bila prisutna«. Stoga je jedna od bitnih odrednica, koje karakterišu savremeni položaj žene, i »konflilkt između seksualnosti (kao snage principa zadovoljstva) i društva (kao institucije principa realnosti)«, gdje društvo nužno postupa represivno. Naime, prepuštajući ženi brigu za osnove porodično-ekonomske egzistencije društvo (konkretno seoska sredina) neizbježno joj sužava prostor ka bržoj emancipaciji, preciznije, subordinacija žene i dalje traje.
———————————————————-
Kao primjer navešćemo porodicu Kadrić, kojih danas u Lisičinama ima 6 domaćinstava. Po predanju su iz Karađuza, zaseoka Bunčića. Prema GU 159, Zemljišno-knjižni ured u Mostaru, god. 1890, Kadrić Osman, sin Muhamedov, živi s majkom Saimom, rod. Omerović, u Karađuzima, gdje posjeduje kuću sa dvorištem i 2 vrta. U isto vrijeme, prema GU 183, isti i u Lisičinama posjeduje imanje s kućom. Kadrići su se kasnije potpuno preselili u Lisičine, a danas je pomenuta kuća u Karađuzima vlasništvo Hasića. Prema istraživanjima M. Niškanovića Kadrići i Hasići su zajedničkog porijekla, tj. od Karađuza što potvrđuje GU 315, gdje se kao suvlasnik kmetovskog selišta Soldo pojavljuje Ali Karađos, zvan Hasić, sin umrlog Hasana.

– Navedeni dokumenti od rednog br. 1-14 potiču iz fonda Zemljišno-knjižnog ureda u Mostaru.
(1) Zemljišno-knjižni ured, Mostar (dalje Grunt. M.), gruntovni uložak (dalje GU) 75, kmetovsko selište Čorapina, k. 1.75: klanac u Gornjem Čelovanju, Sopčice, livada (dalje liv.) Inač, šuma (S.) i oranica (or.) Donje Sveće, or. Dionice i Gaćice, itd. sve mirije (ukupno 38 parcela). Godine 1890. uknjižen kao vlasnik Hadži Alija Kahvo, umrlog Hadži-Ibrahima iz Mostara; 1895. prelazi njegovoj kćeri, udatoj Alajbegović; 1924. na osnovu uredbe o upisu vlasnosti bivših kmetova na kmetovskim selištima uknjižuje se pravo vlasništva u korist porodice Čorapina i Dujmović iz Drežnice (dalje “agrar”).
(2) Kmetovsko selište Marić, k. br. 180, kućište sa dvorištem i čardak (530 kvadrata), or. Gornje Borke, or. Donje Borke (1910, 11130, 720 m8), 1890. god. vlasništvo Mehmeda Potura, rahm. Mihakla iz Mostara; 1924. »agrarom« u korist Marića.
(3) Kmetovsko selište Vrljić, k. č. 93, kućište sa dvorištem, vrt nad kućom, oranice pod kućom i or. Perevište; 1890. god. upisano kao vlasništvo Ahmeta Džafića, umrlog Mustafe iz Drežnice; 1924. u korist (vlasništvo) porodice Vrljić.
(4) Kmetovsko selište Perko, k. č. 112, kućište sa dvorištem, vrt oko kuće, or. Ivanduša, or. Posavka; 1890. god. uknjiženo kao vlasništvo 7 Drežnjaka (prezime) iz Goranaca (Drežnjak zvani Ivandić); 1924. god. »agrarom« porodici Perko iz Drežnice.
(5) GU 211, takođe 1890. god. na parcelama u Drežnici upisani kao vlasnici 4 katolika Drežnjaka, zvani Ivandići iz Goranaca (sinovi pok. Blaža).
(6) Kmetovsko selište Prskalo, k. br. 209, kućište sa dvorištem, or. Ćope, or. Voćnaci, or. Vožan val, itd. (ukupno 10 parcela), sve mirije; 1890. god. vlasnici 3 Omerovića, zvani Memići iz Drežnice; 1924. god. »agrarom« porodici Prskalo; 1942. god. kupuje 1/1 Čuljak Luka iz Donje Drežnice.
(7) GU 156, mlinište (2836), 16 m2, vlasnici 1890. god. – 1. Ahmet Škegrić, 2. Hasan Škegrić, zvani Pinjić (Omera) i još 9. dijelovnika iz porodice Škegrića (ukupno 11). Od ovih 2 Škegrićke, udate u Duliće i Cokiće, nose svoje dijelove.
(8) GTJ 163, mlinište »Bililo«, (28390), 16 m2, mulk, 1690. god. vlasnici:
1. Alija Lalić (Arslanov) 1/8
2. Mehmed Lalić 1/8
3. Osman Kadrić (Mehmedov) 1/9
4. Saima rođ. Omerović, udova M. Kadrića 1/72
5. Omer Žuškić (Ibrahimov) 1/16
6. Ibrahim Žuškić (Alijin) 1/16
7. Jusuf Mujić (Ahmedov) 1/12
8. Mustafa Mujić (Omerov) 1/24
9. Alija Mujić 1/24
10. Omer Turkić (Alijin) 1/18
11. Ahmed Turkić (Hasanov) 1/18
12. Ibrahim Huseić zvani Mujić (Alijin) 1/290
13. Mehmed Huseić 1/240
14. Čerima rođ. Huseić, udate za Ibrahima Lalića 1/480
15. Ajkuna rođ. Zukić, udova A. Huseića, zv. Mujića 1/96
16. Ahmet Huseić zv.Mujić (Hasanov) 1/35
17. Omer ??? 1/35
18. Ostavština rahm. Hasana Huseića, zv. Mujića (Hasanov) 1/35
(9) GU 905, mlinište sa mlinom na potoku Drežanjki, (1480), 15 m2, mulk, vlasnici upisani 1890. godine:
1. Ibrahim Pendić (Alijin) 1/12
2. Ahmed Pendić (Alijin) ???
3. Alija Pendić (Mehmedov) 1/6
4. Mehmed, mldb. Omerov 1/15
5. Mahmut, mldb. Omerov ???
6. Šaćira, mldb. Omerova 1/30
7. Marko Šarić (Grgin) 1/10
8. Mate Šarić (Grgin) ???
9. Luka Šarić (Grgin) ???
10. Marijan Šarić (Grgin) ???
11. Grgo Šarić (Grgin) 1/10.
(10) Kmetovsko selište Krešič, k. č. br. 122, kućište sa dvorištem 40 kvad., Široki Dolovi, liv. Dolovi, or. Goluša itd. Sve mirije. Godine 1890. u vlasništvu 2 Jurića i 2 Jurićke, udate, jedna za Aničića u selo Vrdi, druga za Matu Čorapinu iz Drežnice; 1924. god. u korist Krešića.
(11) GU 103, k. č. 103, vlasnici Mate i Stanko Šarić; kućište, vinograd (oranica) »Gornji vinograd«, vinograd (oranica) »Barice«, or. Vijuća itd. Vrt sa kućom, šuma, or. i liv. Inač. Sve mulk. U mirije upisano 19 parcela u Gornjoj Drežnici (god. 1890.).
(12) Kmetovsko selište Marić, k. č. 89, kućište, liv. Inač, or. Dionica, or. Vijuća itd. ukupno 17 parcela, sve mirije; 1890. god. u vlasništvu Hasana Bećića, zv Batića, iz Drežnice; 1924. god. u korist porodice Marić.
(13) Kmetovsko selište Tomić, k. č. br. 205, kućište sa dvorištem, or. Ćope, or. Lazina vrt; 1890. god. vlasništvo Omera Šutića, umrlog Hasana iz Drežnice. Godine 1899. kupuju tri (3) Stupca iz Mostara. Godine 1924. »agrarom« porodici Tomić.
(14) GU 79, k. č. br. 1817/14, kućište 30 m2, mulk; preko Bećića (1890), Dodića, Čulinovića (1900), kupuju 1902. god. Jure i Mate Krešić, pok. Stipana iz Drežnice.
(15) Nagodba između nasljednika. Povod pisanju ovog dokumenta je ovo: Ahmed i Alija sinovi Milana, nastanjeni u zaseoku Vrhpolju u selu Drežnici, koje pripada Mostarskom kadiluku, prispjeli su sudu i dali ovu izjavi:
– Mi smo se mnogo sporili oko baštine GRAB koja nam je pripadala iza našeg oca i našeg brata Zimije Stipana. Pošto su na kraju između nas posredovali izmiritelji u smislu načela nagodba je najbolje riješenje, to smo se mi nagodili da mi podjelimo svu baštinu podjednako između sebe. Od danas ko god spomenutu nagodbu povrijedi neka iskusi tešku kaznu.« U Mostaru 1633 godine.
(16) SMK, period 1730-1733. god., Acta Turcarum (AT), inv. br. 23/1127, list 6/. predmet: Vjenčanje, mjesto: Drežnica – Alija sin Selimov iz Drežnice vjenčao se je preko svog zastupnika Ramadana, sina Šabanovog, sa Mejremom, kćeri Redžepovom, koju je zastupao brat joj Ahmed, sin Redžepov. Ovo su posvjedočili: Mustafa sin Ibrahimov i Selim sin Osmanov. Brak sklopljen 14. rabia I 1144 (1731) godine. Svjedoci: Mula Mehmed Kukić, dizdar Mehmedaga, Ibrahim ef. Osmanli.
(17) SMK (1730-1733), AT inv. br. 23/1127, list 12/B, predmet: Vjenčanje; mjesto-Duvno, Drežnica – Mehmed, sin Ibrahimov iz Duvna vjenčao se je, ispred svog zastupnika Abdulmumina, sa Fatimom, kćeri Hasanovom iz Drežnice koju je zastupao otac joj Hasan. Ovo su potvrdili (posvjedočili): Duran, Osmanov i Hasan sin Mehmedov. Mehri muedžel je 2.000 akči. Dne 2. zulhidž« 1145 (1733) godine.
(18) SMK (1829-1848), AT inv. br. 22/1099, list 83/B, predmet: Vjenčanje, mjesto Drežnica, Prigrađani – Ibrahim Bečić iz Drežnice, lično pristupio, vjenčanju sa Fatimom, kćerkom Osmana Kare Šahića iz Prigrađana, koja je lično pristupila. Mehri muedžel je 31.000 akči. Dne 22. zulhidžeta 1254 (1839) god. Svjedoci: Hasan Kaitaz, Hadži Mustafa Mace, Husković berber, Salih Kupusija, Salih Žig, Omer Bečić iz Drežnice.
(19) SMK (1829-1848), AT inv. br. 22/1099, list 86/A, predmet: Vjenčanje, mjesto: Drežnica – Alija Mezić, sin Omerov iz Drežnice, koji je lično pristupio, vjenčao se je sa Eminom, kćerkom Ahmedovom iz Drežnice, koju je zastupao Ahmed sin Mehmedov. Ovo su posvjedočili: Mumin sin Hasanov i Mehmed sin Jusufov. Mehri muedžel je 7.000 akči. Brak sklopljen 7. džumada I 1249 (1833) godine.
(20) SMK (1829-1848), AT inv. br. 22/1099, list 99/B, predmet: Vjenčanje, mjesto: Drežnica – Alija Karađoz, sin Ibrahimov iz Drežnice vjenčao se je, preko zastupnika Hasana Huskovića iz Mostara, sa Ajkunom, kćeri Hasanovom iz spomenutog sela, koju je zastupao Omer, sin Huseinov. Svjedoci: Jusuf, sin Hasanov, Halil, svi iz spomenutog sela. Mehri muedžel je 11.000 akči, 16. zul-hideta 1264 (1848) godine.
(21) SMK (1829-1848), AT inv. br. 22/1099, list 100/B, predmet: Vjenčanje, mjesto:
Drežnica – Omer Bunčić, sin Abdulmuminov iz Drežnice vjenčao se preko svog zastupnika, brata mu Mustafe, sa Eminom, kćerkom Hasana Čvarka iz Drežnice, zastupao je Salih, sin Omera Salihhodžića. Ovo su posvjedočili: Nurko sin Mehmedov i Jusuf sin Mustafin, svi iz Drežnice. Mehri muedžel je 11.000 akči, 9. safera 1265 (1848) godine.
(22) Popis katoličkih župa koje su bile pod dekanijom Mostar za godinu 1885, npr. Drežnica: “broj duša – 693; postanak župe – 1870. g.; početak vođenja matičnih knjiga – 1871. godine”.
(23) Sreski šerijatski sud, Mostar, index za 1911. godinu, Arhiv Hercegovine u Mostaru (dalje INDEX Arh.). Oznaka spisa – II 144/911, registar – 2297, predmet – vjenčanje (Džafer Beglerović i Đula Topić iz Drežnice).
(24) INDEX Arh, Ozn. spisa – II 157/911, registar – 2386, predmet – vjenčanje (Ibrahim Dulić i Đula Mezić iz Drežnice).
(25) INDEX Arh, Ozn. spisa – II 140/911, registar – 2204, predmet – vjenčanje (Mustafa Mušić i Zlata Hasić iz Drežnice).
(26) INDEX Arh, Ozn. spisa – II 145/911, registar – 2298, predmet – vjenčanje (Ahmed Mujić i Begzada Turkić iz Drežnice).
(27) INDEX Arh, Ozn. spisa – VI 1094/911, reg. – 2376; v. b. 507/95, predmet – ostavinska rasprava (Omer, Ahmet Šamarić i Fata, udata Lalić, svi iz Drežnice).
(28) INDEX Arh, Ozn. spisa – II 146/911, registar – 2310, predmet – vjenčanje (Alija Žuškić i Kadira Kajić iz Drežnice)…

– Statistika mjesta i žiteljstva Bosne i Hercegovine po popisu naroda od 1. maja 1885., u Drežnici je stanje slijedeće: Stanovnika 1026, kuća 159, stanovnika prema vjerskoj pripadnosti: muhamedanci 697, rimokatolici 329; u rubrici stanovništvo po zanimanju:
»Gutsbesitzer (Beg's und Aga's) – vlastelini 223, freie Bauern – težaci 56, Kmeten – kmetovi 35.
– Rezultati popisa žiteljstva u Bosni i Hercegovini od 10. oktobra 1910., svo popisano stanovništvo u Gornjoj Drežnici, Bunčićima, Zagreblju i Striževu bavi se poljoprivredom, a u Donjoj Drežnici od ukupno 583 stanovnika poljoprivredom se bavi 518, a 65 je izvan ove djelatnosti. Zemljoposjednika sa kmetovima – nema.