Tekstilna radinost

O tekstilnoj radinosti u Drežnici u stručnoj etnološkoj literaturi nije do sada pisano i zato je osnovni cilj preduzetih istraživanja bio da se sakupi što više podataka o tehnologiji proizvodnje tekstilnih sirovina, o izradi gotovih proizvoda i njihovoj upotrebi, te da se na osnovu svih ovih podataka ustanove osnovne karakteristike tekstilne radinosti u Drežnici.
Proučavanje tekstilne radinosti obavljeno je istraživanjima u selima koja čine Drežnicu, prema narodnoj tradiciji, u užem smislu, i to: Ušće, Donje Selo, Žlib, Kosirica, Perutac, Rogebrdo, Inač, Sveća, Striževo, Zagreblje, Bunčići, Poglavica, Lisičine i Draga, te u predjelu Vrdi, planinskoj visoravni koja administrativno pripada Drežnici.
U svim selima u Drežnici izuzev u Inču danas živi stanovništvo muslimanske nacionalnosti. U selima Ušće, Donje Selo, Perutac, Striževo, Zagreblje i Lisičine, pored Muslimana živi i stanovništvo hrvatske nacionalnosti. U selu Inču žive samo Hrvati. Istraživanje tekstilne radinosti obavljeno je kod stanovnika obje nacionalnosti.
Metode istraživanja su bile:
a) zapisivanje građe u direktnom razgovoru sa kazivačima, kojim je obuhvaćeno više ljudi starije generacije, razne dobi i pola,
b) skiciranje i mjerenje predmeta koji su bili cilj izučavanja,
c) fotosnimanje pomagala i sprava koji se koriste u proizvodnji tekstila, kao i fotografisanje finalnih proizvoda.
Podaci kojima raspolažemo obuhvataju period od približno sto godina unazad, s obzirom da su usmena predanja kod ljudi starije generacije veoma oskudna i da ne zalaze u daleku starinu.
Međutim, s promjenama koje su uslijedile kao odraz novih tokova u političkom, društvenom i ekonomskom životu stanovnika u Bosni i Hercegovini, pa i u Drežnici, koje počinju 1878. godine i traju do naših dana, došlo je do promjena u tekstilnoj radinosti ovoga kraja, što će biti prikazano u daljem izlaganju.
Glavna sirovina za izradu tekstilnih predmeta u Drežnici bila je vuna, čija je upotreba proizlazila iz stočarske ekonomike stanovništva. Uz vunu korištena je i kozja dlaka, sve do 1953, godine kada je definitivno zakonom zabranjeno uzgajanje koza, i od tada prestaje i korištenje kozje dlake – kostreti.
Lan i konoplja kao sirovine biljnog porijekla, takođe su zauzimale veoma važno mjesto u tekstilnoj proizvodnji sve do šezdesetih godina ovog vijeka. Pamuk se kao industrijski proizvod pojavio u Drežnici početkom XX vijeka, prvo kao privilegija ekonomski jačih slojeva društva. Međutim, na osnovu usmenih predanja može se zaključiti da se pamuk upotrebljavao kod stanovništva i prije XX vijeka, te da je, uglavnom, nabavljan iz Mostara i Sarajeva.
Danas zajedno sa vunom, kao domaćim proizvodom, vunicom i svilom, pamuk predstavlja još uvijek jednu od važnih sirovina u kućnoj radinosti drežanjki.
Navedene sirovine imale su veoma široku primjenu u izradi najneophodnijih dijelova tekstilnog pokućstva, kao i u izradi narodne nošnje. Međutim, dobijanju završnog tekstilnog proizvoda prethodile su mnogobrojne radnje koje su se odnosile prvenstveno na obradu sirovina.

PROCES PROIZVODNJE

Dobijanje sirovine, prerada i pomagala
Sve do unazad deset godina vuna je u Drežnici prerađivana na tradicionalan način, kao i u ostalim krajevima Hercegovine. Šišanje ovaca vršilo se dva puta godišnje, a jaganjaca jedanput godišnje. Prvo šišanje ovaca obavlja se o »Jurjevu« (24. aprila) kada se runo šiša sa jesenjskih (prošlogodišnjih) ovaca. To je tzv. »matorna« vuna koja je najboljeg kvaliteta, jer ima najdužu vlas, i upotrebljava se (poslije završne faze u preradi vune) u izradi predmeta u tehnici tkanja, kao osnova. U julu mjesecu skida se runo sa jaganjaca i ta vuna koja se odlikuje kratkim i mekim vlasima, naziva se »jarina«, a služi kao potka prilikom tkanja. Drugo šišanje ovaca obavlja se u jesen kada se »runo« skida samo djelimično (oko vrata, repa i trbuha), zove se »zastriž« i najslabijeg je kvaliteta, te se upotrebljava kao »pređa« za pletenje čarapa. Poslije šišanja ošišano »runo«, sem »jarine«, pere se u rijeci Drežanjki ili na izvorima, suši, potom »češlja« prstima (danas se vuna poslije sušenja odnosi u vunovlačare na češljanje), a zatim »grebena« pomoću grebena. »Grebenanjem« se izdvajaju tri vrste vlasi: “vlas”, “potka” i “štim”.
Prerada lana i konoplje odvija se u nekoliko faza: čupanje stabljike u julu mjesecu, zatim vezivanje stabljike u »kite«, tj. klasificiranje stabljika po kvalitetu, potapanje snopova u »močila«, gdje su ostajali »heftu« dana (sedam dana) da »nadođu« da bi se mogla vlakna izdvojiti iz stabljike. Poslije potapanja stabljike su ispirane i rasprostirane po kamenju da bi se na suncu osušile. Izdvajanje vlakna od drvenastog dijela stabljike obavljale su djevojke «nabijare« prilikom organizovanih sijela, uz pomoć nožne stupe karakteristične i za ostale dijelove Bosne i Hercegovine.
Prerada kozje dlake zahtijevala je znatno manje posla nego prerada gore navedenih sirovina. Koze su šišane jednom godišnje, obično u aprilu mjesecu. Po šišanju kostrijet se nikada nije prala. U daljem procesu proizvodnje kostrijet se razastirala po ravnoj podlozi i »pucala« običnim drvetom i »oputom«. Ovaj posao obavljali su obično muškarci. Poslije razvrstavanja vlakna po kvalitetu, u daljoj fazi rada, da bi se mogla presti, kozja dlaka se miješala sa vlaknima vune.
l pamuk, kao industrijski poluproizvod, tj. opreden i obojen za finalnu proizvodnju (tkanje i ukrašavanje), dorađivao se upredanjem uz pomoć vretena da bi se dobila tanja nit. Za predenje niti od vune, lana ili konoplje koristi se »kudilja«, preslica lopatastog tipa, ranije u upotrebi samo kod hrvatskog stanovništva, i »obla kudilja«, preslica kopljastog tipa, koju je koristilo muslimansko stanovništvo. Za prepredanje niti i hrvatsko i muslimansko stanovništvo koristi vretena jednakih oblika: mala vretena »kulenike« ili velika vretena “druge”.
Preslice i vretena izrađuju seoske zanatlije od javorovog drveta. Preslice su ukrašene biljnim i geometrijskim motivima koji su slični ili identični motivima sa preslica iz istočne Hercegovine, a po izvjesnim kompozicijama pokazuju sličnost sa motivima na preslicama iz jugozapadne Bosne.
Kada se »kudilja«, odnosno »zavijaća« od lana, konoplje ili vune fiksira »pauzinom«, tj. uzicom od vune ili platna za preslicu, tada se započinje sa predenjem. U Drežnici su poznata dva načina predenja niti. Prvi način je kada se nit prede za osnovu nekog tekstilnog predmeta, a za vrijeme predenja vreteno se drži vertikalno. Drugi način je kada se nit prede za potku, a vreteno se drži više u horizontalnom položaju. Pređa opredena za osnovu naziva se »konac«, dok za potku zadržava opštepoznati termin “potka”.
Opredena pređa oblikuje se pomoću motovila u »kančela« i onda se boji. Lanena i konopljana nit se ne boje. Pređa koja se neće odmah koristiti namotava se u klupčad.

TEHNIKA PROIZVODNJE

Boje i bojenje
Bojenje ili »kalenje« vune u Drežnici obavljalo se ranije biljnim bojama. Kuhanjem korjenja, kore ili lišća jasena, broća ili oraha i uz pomoć domaćih (»sirina«), ili kupovnih sredstava (karaboja npr.) kao katalizatora, dobijala se crna, crvena, odnosno, od orahove kore »bordun« boja. Međutim, između dva svjetska rata u Drežnici su se počele koristiti kupovne anilinske boje, te se i bojenje prirodnim bojama sve više napuštalo. Danas, pak, koriste se samo fabričke boje ili se pređa odnosi na bojenje profesionalnim bojadžijama u Mostar.
Tekstilni proizvodi u Drežnici izrađivani su sljedećim tehnikama:
a) ručnim pletenjem,
b) preplitanjem,
c) tkanjem:
– pomoću tkalačke sprave zvane “stan”,
– pomoću tkalačke sprave zvane “mali stan”.
Sve ove tehnike, izuzev tkanja pomoću »malog stana«, zastupljene su i danas u Drežnici.
Tehnika pletenja
Tehnika pletenja u tekstilnom rukotvorstvu u Drežnici ranije, a i sada primjenjuje se pri izradi pojedinih dijelova odjeće uz pomoć jedne, dvije ili pet igala. Na primjer, u izradi muških ili ženskih čarapa, prsluka »ječermi« džempera itd.
Od tehnika pletenja koje su imale najširu primjenu pri izradi muških i ženskih pletenih dijelova obuće od kraja XIX vijeka pa do pedesetih godina XX vijeka imala je tehnika »na poplet«. Tehnika »na poplet« izvodi se samo jednom pletaćom iglom koja se na prednjem kraju uvijek završava kukicom. Uz ovu tehniku poslije I svjetskog rata za izradu čarapa koristila se i tehnika »uravan« i »krivo« (izvodi se sa pet igala), koja i danas ima najširu primjenu pri izradi predmeta od vune. Od motiva koje srećemo na čarapama posebnu pažnju privlače motivi »zubići« »očice«, »lanac«, križići«, »krive«, »kolutići«, zatim motiv izveden u vidu »šupljike« (na muškim starinskiim čarapama) ili motiv »žablje oči«.
Tehnika preplitanja
Tehnikom preplitanja u Drežnici se izrađuju užad za nošenje tereta, «uplitnjaci«, »potpašaji« (još uvijek u upotrebi kod starijih žena), razne vrpce koje se upotrebljavaju kao petlje na torbama, »žakama«, kao uzice na »pregljačama« itd. Tehnika preplitanja izvodi se bez ikakvih pomagala pletenjem od više struka prepredenih niti, najmanje tri, a najviše osam (upotrebljava se vunena, ali i pomiješana vunena i kostretna nit).
Tehnika tkanja
Kao i u drugim dinarskim oblastima, i u Drežnici najveći broj tekstilnih proizvoda izrađivan je tkanjem na stanu. U ovom kraju je do prije tridesetak godina bio isključivo u upotrebi samo horizontalni »stan«. Vertikalni stan »uzbrdni«, kakav je u upotrebi sada, prvo je prihvatilo muslimansko stanovništvo Donje Drežnice, a zatim i hrvatsko, od stanovnika Bijelog Polja (bilo je svega pet vertikalnih stanova 1981. godine).
Horizontalni stan kakav je u upotrebi u Drežnici ne razlikuje se po konstrukciji od ostalih horizontalnih stanova u Hercegovini. »Stan» se sastoji od okvira od greda na kojima počiva čitava sprava »stanice», valjka na kome je navijena osnova »zadnje vratilo«, valjka na kojem je navijena gotova tkanina »prednje vratilo«, štapova koji drže niti osnove razdvojenim »cipci« naprave pomoću koje se parne i neparne niti osnove naizmjenično dižu i spuštaju »niti«, dok se prostor između razmaknutih niti zove »ziv«. »Niti« su konopcem vezane za »podnošce« kojima se reguliše «ziv« (prostor između razmaknutih niti) u osnovi za vrijeme tkanja. Sprava za zbijanje niti uz tkaninu zove se »brdo«, a okvir u koji je umetnuto brdo »brdilo«. »Did« i »baba« su daščice koje se nalaze na prednjem vratilu i koje služe za zatezanje osnove. U odnosu na ostale stanove javljaju se jedino razlike u terminologiji pojedinih dijelova.
Seoske drvodjelje iz Drežnice izrađuju stanove od bukovog ili «lučevog» drveta, dok «brda» za tkanje izrađuju od drenovog drveta. Sukno i platno se proizvodilo tkanjem.
Predradnje tkanja – snovanje, navijanje i uvođenje – izvode se na tradicionalan način i obavljaju ih obično dvije žene.
Sukno je tkano u «dva» ili «četiri» nita, dok je platno tkano uvijek u «dva nita», obično ili sa «uzvodom» ili na «šipke». Proizvedeno sukno i platno koristilo se najviše za krojenje odjeće i dijelova tekstilnog pokućstva.

PROIZVODI

Od tekstilnih predmeta pokućstva sve do II svjetskog rata najosnovniji proizvodi u Drežnici kao i na širem dinarskom području, bili su prekrivači zvani »gunji«. Pred II svjetski rat pojedine žene u selima Donje Drežnice pod uticajem grada proširuju inventar tekstilnog pokućstva. Kasnije su se uz »gunje«, »stroške«, »rute« i »struke« tkali i jastuci, ćilimi »ćenari«, »polućenari«, »serdžade« i dr., a svrha im je da ukrase pod, zid ili krevete.
»Gunji« – prekrivači, tkani su od vune ili od kostreti pomiješane sa vunom u dva nita. Sastoje se od dvije ili četiri pole.
»Strošci« – slamarice, tkani od vune ili od vune i kostreti. Ukrašeni su pretkivanjem svijetle i tamne smeđe potke u vidu četverougaonih motiva.
»Rute« – prostiraći za pod ili za oblaganje zida iznad sećije, izrađuju se od raznih sirovina: vune, vune i kostreti, pamuka i »krpe«, ali uvijek u tehnici dvonitnog tkanja. Od najjednostavnijih »ruta« koje su ukrašavane u tkanju u vidu »pasova« (pruga) do »izgrađenih ruta« sa »tilsumima« prije nekoliko godina počele su se tkati i »rute« u kombinaciji crvene i crne boje u kvadratnoj šari.
Jastuci – se izrađuju od vune sa cvjetnim motivima zvanim »boket« u dva nita na horizontalnom ili vertikalnom »stanu«.
»Struke« – prekrivači i zastirači od vune, rađeni su tehnikom »klečanja», u kombinaciji više boja ukomponovanih u vidu širih ili užih horizontalnih pruga »kanica«, koje su ukrašene geometrijskim motivima.
»Ćenari« i »polućenari« – su ukrasni čilimi za zid ili krevet, koji su izrađeni od vune i pamuka. Obično su ukrašeni motivima kola izvedenim u više varijanti. Istovremeno sa intenzivnim širenjem proizvodnje ove vrste ćilima u Drežnici je raširena i proizvodnja velikih i malih serdžada, rađenih u tehnici »uzlanja«. Ove prostirke u tekstilnom pokućstvu služe za prekrivanje stolica, sanduka za brašno, klupa za sjedenje, poda, pored kreveta, odnosno zida. Ornamenti za ukrašavanje ovih ćilima uglavnom su izrađeni po ugledu na predmete koji se koriste u svakodnevnom životu (vaze sa cvijećem) ili su ti ornamenti u vidu stilizovanih biljnih i životinjskih predstava, npr. motiv »akrapa«, ili je u »polju« data predstava niše, a na »okolici« motiv koji podsjeća na stepenice itd. Izrada i upotreba velikih ćilima u Drežnici započeta je tek oko 1972. godine. Ćilimi sa motivima »kola« ili »lala« služe za prekrivanje poda i za ukrašavanje zidova.
Tkanjem na horizontalnom stanu od vune ili od vune i kostreti su izrađivane i različite torbe: »uprtnjače«, koje služe za nošenje hrane i pletiva, »žake«, u koje se sakuplja lišće i razni plodovi, a nose se na leđima, i »žake« koje imaju istu svrhu, ali su manjih dimenzija i nose se oko pojasa. Tkaju ih u dva nita. Dok je bila u upotrebi tradicionalna nošnja, izrađivani su muški »pasovi« na horizontalnom stanu pomoću »malog brda«, »u četiri nita«. »U dva nita« tkane su pregače, dječiji povoji i pelene, čobanske kabanice »kokulji«, muške »šarvale« itd. Takođe, i za konjsku opremu su tkani određeni predmeti na »stanu«, na primjer, prekrivač za sedlo zvan »stelja«.

ZAVRŠNA FAZA

Četvoronitno tkanje u Drežnici primjenjivano je u izradi sukna od koga su krojeni odredom elementi tradicionalne nošnje (»haljine«, kaputi, ćakšire, »džoke«, »džemadani«, »ječerme« i dr). Prilikom četvoronitnog tkanja u »brdo« se uvode po 4 žice osnove, a u »nita« po jedna. Širina sukna iznosi obično 16 »pasama«, (1 pasmo = 10 čismenica; 1 čismenica = 10 žica). Osnova je uvijek opredena od »matorne« vune »jednostruko« (neprepredena) «na prste«, dok je potka opredena »na petu«, samo je nešto punija.
Pojedini tekstilni proizvodi poslije tkanja u završnoj fazi izrade su valjani na dva načina. Na primjer, prilikom izrade čobanskih kabanica »kokulja« da bi niti osnove i potke bile što sabijenije, valjanje je obavljano na ovaj način: otkan predmet je polagan na ravnu drvenu površinu, a potom je sapunjavom toplom vodom poljevan sve dok se ne dobije željena čvrstina. Međutim, prilikom valjanja sukna u selima Drežnice korištena je i stupa. Prije je u selu Lisičinama, zaselak Podborike, radila stupa na rijeci Drežanjki. Ova stupa počinjala je da radi u jesen, što zavisi od vodostaja rijeke (kad »nadođe voda»). U stupu su ranije donosili sukno ljudi iz Vrda, Jasenjana, iz Rakitna i iz Duvna, a kasnije je ona stanovnicima Drežnice služila za pranje »ruta« i ćebadi.
Tehnikom tkanja pomoću »malog stana« izrađivane su uske vunene ili pamučne trake zvane »podveze«, za podvezivanje čarapa u tradicionalnoj muškoj i ženskoj nošnji. Kasnije je ovaj »stan« izbačen iz upotrebe. Platno za krojenje odjeće ili za izradu ukrasnih peškira tkano je u »dva nita«, a u dvanaest »pasama«. Najprije je izrađivano od konoplje i lana, a zatim i od pamuka. Ponekad je platno u toku tkanja i ukrašavano. Ukrašavanje »na dasku« je jedna od najčešće upotrebljavanih ukrasnih tehnika tkanja u Drežnici. Ovaj način ukrašavanja najčešće se primjenjuje prilikom izrade ukrasnih peškira, na nogavicama ženskih gaća, ženskim košuljama itd.
Ukrašavanje vezom u Drežnici primjenjivano je ranije samo na dijelovima nošnje. Danas se vez održava na tekstilnom pokućstvu: jastucima, stolnjacima, krpama za zid, draperijama za prozore i dr.
Vezom na platnu ukrašavane su ženske i muške košulje, marame i kape djevojaka i udatih žena. To je vez koji je izvođen mahom crvenim koncem, tehnikama: »provlak«, »prutalački«, »krstački«, »šupljikom«, a dominantni su biljni i geometrijski motivi. Osim na platnenim dijelovima odjeće ukrašavanje vezom izvodilo se i na suknenim dijelovima, dok se nosila tradicionalna nošnja. Taj vez je nazivan »građa«, a izvođen je raznobojnim gajtanom, zehom i upredenom pređom, tehnikom »lančanca«, »gajtana« i »provlaka«. Motivi su raznovrsni, ali dominiraju geometrijski.
Na osnovu izloženog materijala o tekstilnoj radinosti u Drežnici može se zaključiti sljedeće:
1. Tekstilna radinost na ovom području sve do I svjetskog rata uglavnom je egzistirala na sirovinama koje je pružala sama sredina: vuna, konoplja, lan i kostret. Za izradu najvećeg broja tkanih proizvoda upotrebljavana je starija varijanta horizontalnog tkačkog stana, kakva je i danas u upotrebi i u Hercegovini i u jugozapadnoj Bosni.
2. Tehnologija priprema sirovine, predradnje tkanja – snovanje, navijanje i uvođenje, primjena jednostavnih tehnika dvonitnog i četvoronitnog tkanja, a zatim i inventar tekstilnih predmeta pokućstva pokazuje veoma mnogo sličnosti i identičnosti sa tekstilnom radinošću šireg dinarskog područja.
Međutim, osim navedenih zajedničkih karakteristika koje se sreću i u ostalim dinarskim krajevima, tekstilna radinost u Drežnici pokazuje i neke specifičnosti koje se ogledaju prvenstveno u brojnosti i raznolikosti tekstilnih predmeta. U periodu između dva svjetska rata kada je pamuk, kao industrijski proizvod, dobio veoma široku primjenu u domaćoj radinosti u Drežnici, sve veća pažnja poklanjala se tkanju tekstilnih proizvoda i primjeni brojnih i složenih ukrasnih, tehnika, na primjer u ornamentici, tehnikama veza i drugom. Ovaj materijal pokazuje veoma mnogo sličnosti sa tekstilom naroda u Podveležju, u Jasenici kod Čapljine i na Bjelašnici.